|
10-topshiriq. Matnni o‘qing. Matnga savollar tuzing.
Mavzu
bo‘yicha
jamlangan
faktlar
mohiyat
e’tibori
bilan har xil bo‘ladi. Ularni zaruriyligiga qarab asosiy yoki yordamchi
(qo‘shimcha) fakt, mavzu qamrovi va hajmiga ko‘ra katta yoki kichik,
o‘rniga ko‘ra birlamchi yoki ikkilamchi, maqsadiga ko‘ra asosli yoki
asossiz, sifatiga qarab ishonchli yoki ishonchsiz, vazifasiga ko‘ra
tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi, davriyligiga ko‘ra o‘tkinchi yoki davomli,
mohiyatiga ko‘ra aniq yoki noaniq, xizmat doirasiga ko‘ra umumiy yoki
xususiy, ahamiyatiga ko‘ra ijobiy yoki salbiy, munosabatiga ko‘ra xolis yoki
noxolis faktlarga bo‘lish mumkin
.
Faktlar doimo haqiqatni isbotlashga xizmat
qilgan.
Asosiy faktik materialga daxldor bo‘lgan qo‘shimcha, yordamchi
faktlarni to‘plash ham yangiliklar yozish jarayonigacha bo‘lgan muhim
bosqichni tashkil etadi. Barcha faktlar ichidan eng asosiysini ajratish, ya’ni
birinchi va ikkinchi darajali faktlarni farqlash zarur. To‘plangan faktlarning
ayrimlari bir-birini to‘ldirishga xizmat qilsa, ayrimlari bir-birini inkor ham
etadi. Asosiy fakt bu natija demak,dir. Har qanday natija sababning oqibati,
hosilasi.
Faktlarni
jamlashda
bevosita
voqea-hodisaning
o‘ziga
tegishli
bo‘lgan dalillarga tayanilsa, ikkinchidan o‘sha hodisani ko‘rgan, eshitganlarning
fikrlari qayd etiladi. To‘plashda amal qilinishi zarur bo‘lgan holatlar faktik
materiallar bilan bog‘liq.Raqamlar, turli nomlar, iqtiboslar, geografik atamalar
aniqlik bilan qayd etilishi zarur.Yangi fakt hodisani yoritishda quyidagilarga
e’tibor qilinadi:
Birinchidan, qalamga olinayotgan faktning muhim va
dolzarbliginibelgilash maqsadida uni shunga o‘xshash faktlar
orasidagio‘rninianiqlash lozim.
259
Matn tuzuvchi ushbu ikki manbaga tayanishi zarur:
To‘plangan barcha faktlar yangilik sifatida qog‘ozga tushmasligi
mumkin. To‘plangan faktlarning ahamiyatlisini ajratib olish lozim. Matn
tuzuvchi mavzu mohiyatiga mos holda faktlarni yig‘adi, saralaydi, tanlaydi,
ajratadi, umumlashtiradi, belgilaydi.
Matnshunoslikka oid adabiyotlarda qayd etilishicha, har qanday matn, u
ilmiymi, rasmiymi, badiiymi – bundan qat’iу nazar, mantiq qoidalariga asosan
Ikkinchidan, unga beriladigan iqtisodiy, geografik va tarixiy
ta’rif ham faktning mohiyatini atroflicha, to‘laroq ochishga xizmat
qiladi.
Uchinchidan, o‘zaro taqqoslash maqsadida statistik jihatdan
raqamlar ko‘rsatkichi bilan izoh berilishi ham maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
To‘rtinchidan, ana shu faktga daxldor bo‘lgan soha
mutaxassislarining fikrini keltirish orqali o‘z munosabatini
bildirishi ham ayni muddaodir.
2. Qaysi soha, qaysi
yo‘nalish bo‘yicha matn
tayyorlash zarurbo‘lsa,
shu soha vakillari,
mutaxassislari bilan
suhbatlashish, sohaga doir
adabiyotlar bilan tanishib
chiqish.
1.
Hukumat qarorlari.
Chunki, bunda barcha
yo‘nalishlar,
tendensiyalar, iqtisod,
fan, texnika,
madaniyat bo‘yicha
rejalar barcha-barchaga
belgilangan bo‘ladi.
260
shakllanishi lozim. Izchillik ana shu qoidaning birinchi talabidir. Matnda har bir
so‘z, har bir gap va abzatslar o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish va izchillik bo‘lishi
lozim. Agar, shunday bo‘lmasa, matnni tushunish qiyin bo‘ladi.
Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmunan bir-biriga zid bo‘lsa ham,
ular o‘rtasida mantiqiy uzilish yo‘q. C
hunki, bozorda mahsulotlarning ko‘pligi
ularning arzonlashishga sabab bo‘lsa-da, ammo, mahsulotning xorijdan
keltirilganligi, sifati, foyda va Xaridorlarning talabi ularning arzonlashishiga asos
bo‘la olmaydi
.
Tavsifiy matnlardashaxs, narsa, voqea-hodisaning muhim belgilari aniq
ma’lumotlar, sifatlovchi ifodalar orqali bayon qilinadi
.
Tavsiflashda shaxs yoki
narsa-voqeani xolisona baholash muhim hisoblanadi. Bunday matnlar tilida
Xarakter-xususiyatni ifodalovchi sifatlar, belgining ortiqlik darajasini ifodalovchi
leksik-grammatik vositalar, yasama sifatlar faol ishlatiladi. Shuningdek, shaxs
harakat-holatining belgisini ifodalovchi ravishlardan o‘rinli foydalanish talab
qilinadi.
Shunga ko‘ra, tavsifiy matn yaratish zaruriy til vositalarni to‘g‘ri tanlash va
qo‘llashni, sifat va ravish yasalishi me’yorlarini, bunday so‘zlardagi belgi
ifodasining darajalashini puxta bilishni taqozo etadi.
Matnda ba’zan bir-biriga zid gaplar berilib qoladi.
Masalan:
Bozorda xorijdan keltirilgan mahsulotlar juda ko‘p,
lekin, ular juda qimmat.
Muvaffaqiyatli tuzilmagan gap ham mantiqning buzilishiga olib
kelishi mumkin:
Ferma jonkuyarlari
Do'stlaringiz bilan baham: |
