Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi

Monolog,  ya’ni  kontekstli  nutqni  tinglab  tushunish  oʻziga  xos 
qiyinchiliklarga ega.  Eng avvalo shuni aytish kerakki, monologik muloqot  suhbat 
vaqtida  dialogik  muloqotga  nisbatan  tinglovchiga  kamroq  qaratilgan  boʻladi. 
Ekstralingvistik  faktorlar  bevosita  muloqotdagiga  qaraganda  kamroq  ahamiyat 
kasb  etadi.  Monolog  fikrning  tuzilish  kengligi,  mantiqiyligi  bilan  ajralib  turadi, 
dialogdan  farqli  ravishda  aytib  tugatilmagan  oʻrinlar  ekstralingvistik  momentlar 
bilan  toʻldirib  ketiladi.  Monologik  muloqotning  oqimi,  odatda  normal  tempda 
boʻlishi  sababli  qayta  soʻrab  o‘tirishlarga  imkon  bermaydi,  eshitib  boʻlingan 
joyga qaytish uchun toʻxtalishga yoʻl qoʻymaydi. Monologik  nutqni tinglab tushu-
Aloqa
ko'rsatma funksiyasi
Integrallashuv  funksiyasi
Malumot berish funksiyas
Baholash funksiyasi
Ko'rsatmalar funksiyasi
O'qitish  funksiyasi
Ta'sir ko'rsatish funksiyasi
Imij  yaratish funksiyasi
Ishchilarni habardor qilish 
funksiyasi
Boshqa funksiyalar

---

35 
 
nish  hamma  vaqt  ozmi-koʻpmi  choʻziladigan  vaqt  bilan  bogʻliq  boʻladi,  bu  esa 
ayrim  luqmalar  emas.  Shuning  uchun,  tinglovchining  eshitish  xotirasi  yetarli 
darajada rivojlangan boʻlishi talab qilinadi. Tinglab tushunishning eng murakkab 
turi  radio  yoki  magnitofondan  eshitiladigan  monologik    nutqni  idrok  etishdir. 
Bunda  avvalo  nutqning  umuman  hech  kimga  qaratilmaganligini    aytish  lozim. 
Tinglovchi soʻzlovchini koʻrmaydi, axborot bittagina tinglash kanali orqali keladi. 
Monologik nutq vaqtida tinglovchi har holda mimikani, masalan, lektor mimikasini 
kuzatib  borishi  mumkin.  Yozilgan  nutqni  tinglab  tushunishni  juda  ham 
murakkablashtiradigan  ikkinchi  faktor  yozilgan  nutqqa  ta’sir  koʻrsatuvchi 
nuqsonlar sababli paydo boʻladigan tovush kamchiliklaridir. Maxsus olib borilgan 
tadqiqotlarda tovush signallarini hatto, eng yuqori darajada yozib olinganda ham 
axborotni  qabul  qilish  va  qayta  ishlashga  ta’sir  koʻrsatuvchi  kichik  nuqsonlarni 
yo‘q qilib boʻlmasligi isbotlangan. Apparatlarning buzuqligi tufayli paydo boʻlgan 
nuqsonlar  aytilayotgan  fikrlar  mazmunini  tushunmaslikni  tushinish  mumkin. 
Dialogik  nutqdan  faqat  spektakl  va  radiopostanovkani  tinglashda  foydalanish 
mumkin. Shubhasiz, monologik nutqni tinglab tushunish amaliy jihatdan muhimdir, 
chunki,  koʻpincha dialogik  nutq ichiga monologik nutq  elementlari kirib qoladi. 
Bundan tashqari, qisqa monologlarni idrok etishga doir nutq koʻnikmasining oʻzi 
keng  tarqalgan.  Tovush  yozish  texnikasi  rivojlangan  hozirgi    sharoitda  yozib 
olingan  nutqni  tinglab  tushunishni  talab  sifatida  qoʻyish  lozim.  Binobarin,  yozib 
olingan  nutqni  tinglab  tushunish  koʻnikmasi  til  ustida  mustaqil  ishlashning  eng 
muhim  vositasidir.  Shu  bilan  birga  chet  tilini  oʻrganishga  ajratilgan  soatlar 
miqdori  cheklangan  sharoitda  til  materialini  muayyan  doirada  cheklamay, 
oʻquvchilarning  hamma  yoki  koʻpchilik  mavzularga  doir  ovozli  nutqning  har  xil 
turlarini eshitib tushunishini talab qilib boʻlmasligi ayondir. Hozirgi vaqtda nutqni 
idrok  etish  qiyinligini  va  amaliyot  hajmining  kamligini  hisobga  olib,  birmuncha 
kichikroq  talablar  qoʻyish  maqsadga  muvofiqdir:  oʻquvchilar  oʻrganilgan 
materiallar  boʻyicha  turmush  mavzusidagi  shaxsan  oʻzlariga  yoki  bevosita 
muloqot  jarayonida  auditoriyaga  qaratilgan  ovozli  (dialog)  nutqni  yoki  normal 
temp  va  soʻzlovchining  aniq  diksiyasi  bilan  magnit  plyonkasiga  yozilgan 

---

36 
 
(monolog) nutqni tushuna olishlari kerak. Tinglovchilar nutqni tinglab tushunishni 
amalga  oshirish  uchun  oʻzlashtirishlari  lozim  boʻlgan  konkret  koʻnikmalarni 
belgilashga  harakat  qilamiz.  Bunda  koʻnikmalarning  ikki  guruhini:  ogʻzaki 
tushunish bilan bogʻliq koʻnikmalar va predmet hamda mantiqiy tushunish uchun 
zarur boʻlgan koʻnikmalarni koʻrsatish mumkin. Birinchi guruhni bilish protsessni, 
tovush  kodini  tovush  motor  kodiga  aylantirishni  va  tasviriy  tekstlarni  ogʻzaki 
tushunishni ta’minlovchi koʻnikmalar tashkil qiladi.  
 
 
Hozirgi  zamon  metodikasi    ana  shu  guruhga  quyidagilarni  kiritadi:  1)  tanish  va 
notanish  doirada  oʻrganilgan  leksika  asosida  tuzilgan  nutq  namunalarini  bilish 
koʻnikmasini; 2) yangi leksik ma’no bilan toʻldirilgan nutq namunalarini bilish va 
tushunish  koʻnikmasini;  3)  kontekstga  tayangan  holda  oʻxshash  soʽzlarni,  nutq 
namunalarini    differensiallash  koʻnikmasini;  4)  nutq  vaziyatiga  tayanib 
kontekstdagi  kam  uchraydigan  notanish  soʻzlarni  tushunish  koʻnikmasini.  
      Eng avvalo shuni aytish kerakki, dialog jarayonidagi idrok etish gapirish  bilan 
uzviy  bogʻlangan  holda  ishlab  chiqiladi.  Biroq,  shunga  ham  oʻziga  xos 
xususiyatlarga ega boʻlgan mashqlarni ajratish mumkin.  
Hozirgi 
zamon 
metodikasi
tanish va notanish 
doirada oʻrganilgan 
leksika asosida 
tuzilgan nutq 
namunalarini bilish 
koʻnikmasi
yangi leksik ma’no 
bilan toʻldirilgan 
nutq namunalarini 
bilish va tushunish 
koʻnikmasini
nutq vaziyatiga 
tayanib kontekstdagi 
kam uchraydigan 
notanish soʻzlarni 
tushunish koʻnikmasi
kontekstga 
tayangan holda 
oʻxshash soʽzlarni, 
nutq namunalarini  
differensiallash 
koʻnikmasi

---

37 
 
Eng  avvalo  dialog  olib  borish  uchun  luqmaga  tez  javob  qaytarish  lozim. 
Dialoglarni  toʻldirish  mashqlari  ham  juda  qimmatli  omil  hisoblanadi.  Bunda  bir 
suhbatdoshning  jumlalari  olinib  oʻquvchilarga  ularni  boshqa  jumlalar  bilan 
toʻldirish tavsiya etiladi.  
Tinglab  tushunish  mashqlari  dialog  protsessida  gapirishni  ham  shakllantirishi 
tufayli ikki xil vazifani bajaradi. Zotan, dialogda tinglab tushunish va gapirish bir-
biriga uzviy bogʻliqdir. Monologik nutqni tinglab tushunishga doir nutq mashqlari 
eng  avvalo,  matnni  tushunish  bilan  bajariladigan  didaktik  vazifaga  koʻra 
belgilanadi.  Agar,  eshitilgan  matn  ichidan  eng  muhimini  ajratib  olish  vazifasi 
qoʻyilsa,  quyidagi  vazifalar  berilishi  mumkin:  ona  tili  yoki  chet  tilidagi  matn 
mazmunini oʻz soʻzlari bilan qisqacha gapirib berish, reja tuzish, matn yuzasidan 
berilgan savollarga javob qaytarish, audiotekst qismlariga sarlavhalar qoʻyish va 
hokazo. Agar, tinglab tushunish vaqtida oʻquvchilar diqqatini detallarga jalb etish 
vazifasi  qoʻyilsa,  unda  matnga  yaqin  mazmunda  soʻzlab  berish,  ayrim  gaplarga 
savollar  qoʻyish,  gaplar  tanlab  olish,  qahramonni,  voqealar  boʻlgan  joyni 
ifodalovchi gaplarni ajratib olish foydalidir. Ammo, shu faktorni hisobga olishning 
oʻzi  yetarli  emas.  Didaktik  vazifaning  Xarakteri  yuqoridagilardan  tashqari, 
oʻqitishning  bosqichi  va  oʻquvchilarning  tayyorgarlik  darajasiga  qarab  ham 
belgilanadi.  Monologik  nutqni  tinglab  tushunish  mashqlari  gapirishga 
dialoglardagidek yaqin boʻlmasada, yetarli darajada bogʻliqdir.  
Muloqotning tashqi va ichki shakllari mavjud. 
Tashkilotdagi  xodimlar  tashkilotdan  tashqaridagi  shaxslar  bilan  muloqotlari