Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi

TIL
NUTQ

---

22 
 
farqlar  yanada  oydinlashadi.  Ya’ni,  bir  auditoriyada  o`tirgan  talabalarning 
gaplashadigan  tillari  bir  bo`lsa-da,  lekin  nutqlari  har  xil  bo`lishi  tabiiy.  Birining 
nutqi  salohiyatli  bo`lsa,  ikkinchisiniki  esa  mutlaqo  talab  darajasida  bo`lmasligi 
mumkin.  Til  faqatgina  aloqa  vositasi  bo`lib  qolmasdan,  balki  dunyoni  ko`rish, 
eshitish,  bilish,  idrok  etish  vositasi  hamdir.  Tilni  xalq  yaratadi,  nutq  esa  shaxsiy 
boylik  sanaladi.  Har  kim  o`z  qobiliyati,  so`z  boyligi,  shaxsiy  fikrlash  layoqatiga 
qarab  gap  tuzadi  va  so`zlaydi.  Shuning  uchun  ham  nutq  oldiga  nihoyatda  ulug`  bir 
talab  qo‘yiladi:  o`ynab  gapirsang  ham,  o`ylab  gapir.  Zero,  nutq  aqlning  tarozisi, 
aqlning o`lchovi. Darhaqiqat, nutqimizning salohiyati til qoidalarini yaxshi va zarur 
darajada  bilishimizga  bog`liqdir.  Bundan  tashqari,  tilning  ruhiy  va  estetik  hodisa 
ekanligini ham yoddan chiqarmasligimiz zarur. Til bamisoli  - ummon. Unda barcha 
fikrlar  uchun  «libos»lar  topiladi.  Lekin  tilning  jozibasi,  kamalak  misol  tovlanishi 
bevosita  nutq  orqali,  nutq  jarayonida  yuz  beradi.  Ba’zan  nutq  jarayonida  tilning 
jozibasi,  jilolanishi,  mo`jizakorligi  yuzaga  chiqmay  qolishi  mumkin.  Shu  bois  nutq 
sohibi  so`zlarning  o`z  va  ko`chma  ma’nolarini  to`la  anglashi,  har  bir  so`zning 
uslubiy mezonlarini, ma’no qirralarini ongli idrok etishi talab etiladi.
 
Tilning  dunyoni  bilish,  bilimlarni  to`plash,  saqlash,  keyingi  avlodlarga 
yetkazish, 
ruhiy 
munosabatlarni 
aks 
ettirish, 
go`zallik 
kategoriyalarini 
voqelantirish  kabi  qator  vazifalarni  bajarishiga  qaramasdan,  uning  asosiy 
funktsiyasi  kishilar  o`rtasidagi  aloqani  ta’minlashdir.Nutq  til  vositalari  orqali 
so`zlashish,  muomala  jarayonidir.  So`nggi  yillarda  nutq  kishilar  til  orqali  bir-biri 
bilan muomala, aloqa qilishning usuli deb qaralishi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Til 
umumiylik,  nutq  esa  xususiylik  belgilari  bilan  farqlanadigan  ijtimoiy  hodisalar 
bo`lib, ikkalasi ham jamiyatga xizmat qiladi. 
Har ikkala soha, ya’ni til va nutq, inson nutqi bilan aloqadadir. Ularning har 
ikkalasi ham kishilar nutqiy faoliyatining foydali, ta’sirchan, o`tkir bo`lishi uchun 
kurashadi.  Insonning  nutqiy  madaniyati,  uning  nutqiy  holatini  o`stirishga  xizmat 
qiladi.  Nutq  madaniyati  ham,  notiqlik  ham  nutqiy  odam,  nutqiy  go`zallik,  nutqiy 
mantiq qonuniyatlaridan oziqlangan holda ish ko`radi. Ammo, shunga qaramasdan 
bizning nazarimizda nutqiy san’at ma’nosidagi notiqlikni, ya’ni favqulodda nutqiy 

---

23 
 
mahorat  va  qobiliyat  bo`lgan  notiqlikni  ommaviy  nutqdan  farqlash  lozim.  Ba’zi 
shaxslarda uchraydigan notiqlik san’ati og`zaki nutq sohasida shaxsiy qobiliyat va 
faoliyat tufayli erishiluvchi alohida san’atdir. Notiqlikda qobiliyat va mahoratning 
mehnat  bilan  qo`shilib  ketaganini  ko`rish  mumkin.  Har  bir  xalqning  o`tmish 
madaniy hayotida u xalqdan yetishib chiqqan va chin ma’noda notiq degan nomga 
sazovor  bo`lgan  mo`’tabar  shaxslarning  unchalik  ko`p  emasligi  ham  aslida  ana 
shunday omil tufaylidir.