Den sawliqti saqlaw ministirligi

O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI

DEN SAWLIQTI SAQLAW MINISTIRLIGI

Qaraqalpaqstan Medicina Instituti

________________________________________________ fakulteti

________________________________________________ kafedra

REFERAT

Tema: ______________________________________________________________ ____________________________________________________________________

Tayarlag’an: _________________________________

Qabıllag’an: _________________________________

Reje:

1. 
   JOO sport dógereklerindegi shınıǵıwlar.
   
2. 
   Sabaqtan bos waqıtlarda qadaǵalaw normalarına tayarlıq ("Dene tárbiyası hám sport” oqıtıwshıları menen kolsultaciyalar).
   
3. 
   Azanǵi gigiyenik gimnastika (AGG) kompleksin ózlestiriw.
   
4. 
   Saǵlamlastırıw maqsetinde fizikalıq mádeniyat qurallarınan profilaktikalıq kompleksler dúziw.
   

5. Adamnıń fizikalıq jaǵdayın qadaǵalaw usılların ózlestiriw.

6. Funkcional testler ótkeriw kónlikpelerin ózlestiriw.

7. Hár túrli dárejedegi sport jarıslarında, fizikalıq saǵlamlastırıwshı hám ǵalabalıq sport ilajlarında qatınasıw.

8. Saylanǵan sport túri boyınsha dene qızdırıw shınıǵıwların dúziw.

9. Sport hám fizikalıq shınıǵıwların menen shuǵıllanıwda óz-ózin baqlaw usılların ózlestiriw. Ózin baqlaw kúndeligin alıp barıw.

10. Keleshek kásiplik iskerligine baylanıslı fizikalıq shınıǵıwlardan ibarat individual programmalar dúziw.

11. Hár túrli bulshıq etler gruppası ushın shınıǵıwlar kompleksin dúziw.

12. Fizikalıq jaǵdayınıń individual dárejesinden kelip shıqqan túrde shınıǵıwlar kompleksin dúziw.

2020 jıl 1 fevraldan baslap olimpiada sport túrleri boyınsha respublika sport jarıslarında doping-test úlgilerin alıw sisteması engiziledi.Sport salasında jeke sektor xızmetlerin úlesi asıriladı. Buǵan erisiw ushın tómendegiler ámelge asıriladı :

a) ta'lim mákemeleriniń sport imaratları, olardı rekonstrukciya qılıw, kapital remontlaw hám úskenelew boyınsha investitsiya minnetlemein alǵan halda, oqıw shınıǵıwlarınan bos waqıtda isbilermenlik sub'yektlariga paydalanıwǵa beriledi;

b) kredit qarjları dene tárbiyası -salamatlandırıw hám sport imaratların qurıwda innovciyalıq texnologiyalarǵa tiykarlanǵan, arzan, energiya puxta hám tez júzege keliw etiletuǵın jeńil konstruksiya hám materiallardan paydalanıwdı názerde tutatuǵın úlgili joybarlardı ámelge asırıw ushın ajratıladı.

Házirgi kúnde joqarı tálimdiń zárúrli wazıypalarınan biri qánigelerdi tiykarǵı kásiplik jáne social tayarlaw sisteması pútinligi esaplanadı. Sociallıq pánler dúńyaǵa kózqarasqa tán qımbatlı bilimlerdi alıw quralı esaplanıp, intellekt hám cruditsiya rawajlanıwına tásir etedi hám shaxs mádeniyatın qáliplestiredi.

Dene tárbiyasınıń joqarı tálimge úlesi studentlerdi insannıń turmıslıq iskerligi, salamatlıǵı hám saw turmıs tárizi haqqındaǵı bilimler menen támiyinlew, sonıń menen birge salamatlıqtı saqlaw, psixik-fizikalıq qábilet hám jeke qásiyetlerin rawajlandırıw hám jetilistiriwdi támiyinleytuǵın amally bilim hám kónlikpelerdi iyelewden ibarat bolıwı kerek.

Studentler fizikalıq mádeniyat maydanınan alınǵan bilimleri járdemi de tábiyaatda júz beretuǵın process hám hádiyseler haqqında tolıq oyda sawlelendiriw payda etisleri, zamanagóy ilimiy usıllardıń tábiyaattı úyreniw imko niyetlerin tolıqqonli túsiniwleri hám kásip wazıypaların orınlaw dáreje sida olardı iyelewleri shárt.

Studentlerdi dene tárbiyasılawdıń maqseti jeke fizikalıq mádeniyattı qáliplestiriw esaplanadı. Qoyılǵan maqsetke erisiw ushın tómendegi tárbiyalıq, bilimlendiriwge tiyisli rawajlandırıw hám salamatlandırıw wazıypaların sheshiw názerde tutıladı :

- shaxstıń rawajlanıwı hám kásip iskerligine tayarlanishida fizikalıq mádeniyat ornın túsiniw;

- dene tárbiyasınıń ilimiy-ámeliy tiykarları hám saw turmıs tárizin biliw;

- dene tárbiyasına sebepli-qádirli munasábet, saw turmıs tárizi qaǵıydaları, fizikalıq rawajlanıwlashuv hám tárbiya, turaqlı fizikalıq shınıǵıwlar hám sport shınıǵıwlarına chtiyojning qáliplesiwi;

- salamatlıqtı saqlaw hám bekkemlew, psixik biymálellik, psixik fizikalıq rawajlanıw hám rawajlanıwlashuv, dene tárbiyası salasında o'zligini tabıwdı támiyinleytuǵın ámeliy bilim hám kónlikpeleri iyelew;

- studenttiń kelesi kásibi psixik-fizikalıq tayınlıǵın belgileytuǵın ulıwma hám kásiplik-ámeliy fizikalıq tayınlıqtı támiyinlew;

- turmıslıq hám kásiplik maqsetlerge erisiw ushın fizikalıq iskerlik hám sporttan dóretiwshilik paydalanıw tájiriybesin iyelew.

«Dene tárbiyası páni oqıw materialı programmanıń tómendegi bólim larini óz ishine aladı

- teoriyalıq bólim - dene tárbiyasına munasábet hám ilimiy-ámeliy bilimlerge tayanǵan dúńyaǵa kózqaraslar sistemasın qáliplestiredi:

- ámeliy-dóretiwshilik ámeliy iskerlik tájiriybesin iyelew, fizikalıq barka buyımlıqqa erisiw, shaxstıń funksional hám háreket qábiletleri dáreje sini asırıw maqsetinde dene tárbiyası hám sportda ǵárezsizlikti rawaj lantirishga járdem beredi:

-qadaǵalawlı -studentlerdiń oqıw iskerligi procesi hám nátiyjeleriniń differensiatsiyali hám qalıs esabın belgileydi.

«Dene tárbiyası sisteması» túsinigi ulıwma dene tárbiyası social ámeliyatı dıń tariyxan belgilengen túri, yaǵnıy onıń arnawlı bir social basqarıw princpı sharayatlarına baylanıslı dáslepki tiykar hám shólkemlestirilgen formalarınıń maqsadga muwapıq jıyındısın sáwlelendiredi.

Dene tárbiya normative - ha’r bir o’zinin’ jasina baylanisli islewi kerek bolg’an fizikaliq shinig’iwlarin orinlaw standarti bolip esaplanadi.

Saw turmıs táriziniń giglenik tiykarları. «Gigiene grek tilinde shıpabaxsh, salamatlıq keltiretuǵın mánisin ańlatadı. Ol medicinanıń bir tarmaǵı retinde hár túrli profilaktika sharalardı qóllaw arqalı insan salamatlıǵın saqlaw, onı shıraylı, ózine tartatuǵınlı hám jetik etip jetistiriwdi maqset etip qoyǵan.

Jeke gigiena - terini kútimlew, ústki hám ishki kiyim, ayaq kiyim gigienası, shınıǵıw hám kúndelik turmıstıń basqa kórinis lari bolıp tabıladı. Dene tárbiyası hám sport menen shuǵıllanatuǵınlardıń jeke gigienaǵa ámel etisleri júdá zárúrli.

Terini kútimlew salamatlıqtı saqlawda zárúrli áhmiyetke iye. Teri tek seziw aǵzası bolıp qalmay, bálki ol deneni zıyanlı tásirinlerden qáwipsizlik etedi hám organizmde ıssılıqtıń tártipke solinishi, dem alıw processinde zárúrli orın tutadı. Terinde úlken muǵdarda nerv talshıqları jaylasadı. Esap -kitaplarǵa kóre, dene maydanınıń hár 1 sm ga 100 dane awrıw seziw, 12-15 suwıq seziw, 1-2 ıssı seziw hám shama menen 25 atmosfera basımın qabıl etiwshi noqat tuwrı keledi.

Bul teri denege tásir jetip atırǵan sırtqı qozǵawtıwshılar tuwrısında organizmdi maǵlıwmat menen támiyinlewine múmkinshilik beredi. Bul wazıypalardı tek saw, bekkem, taza teri tolıq kólemde atqara aladı.

Teri kesellikleri, pataslanıw onıń iskerligin susaytirib, sózsiz, bul insan salamatlıǵına unamsız tásir etedi.

Teri kútimi hasası ıssı suw menen sabın hám dasmaldan paydalanǵan halda juwınıwdan ibarat. Bunı 4-5 kúnde bir ret ámelge asırıw (dush, vanna qabıllaw yamasa juwınıw bólmesinde shómiliw), keyininen ishki hám ústki kiyimlerdi almastırıw kerek.

Qol daǵı mikroblar hám zıyanlı shıbın-shirkeyler máyekleri azıq-túlik ónimleri hám ıdıs -tabaqlarǵa ótiwi múmkinligin esten shıǵarmaw kerek. Kóplegen mikroblar tiykarınan timoq astında toplandı. Sol sebepli qoldı kir bolǵanda, awqat aldından, sport shınıǵıwları hám hájet xanadan chiqqach, mudami erinbey dıqqat penen juwıw kerek.

Shashlardı kútimlew olardı waqtında alıw hám islep shıǵarıw procesi, sport shınıǵıwları hám aktiv sharshawdan keyin oǵada pataslanıp ketiwinen saqlap, tazalap juwıwdı názerde tutadı.

Tisler hám awız boslig'ini tuwrı kútimlew organizmdi múmkinshiligıy infeksiyalar hám as qazan -ishek sisteması iskerligi aynıwınan qáwipsizlik etedi

Ayaqlar kútimi uyqı aldından sabınlap juwıw, mudam taza baypaq kiyiw, poyafzalni samallatıwdan ibarat. Jeke gigiena qaǵıydaların úyreniw hám oǵan úzliksiz ámel qılıw hár bir kisiniń maj búriyati bolıp tabıladı.

Organizmdiń jóneltirilgen fizikalıq shınıǵıw tásirinde rawajlanıwlashuvchi funksional sistemaları. Insan organizmindegi aǵzalar shártli túrde sistemalarǵa ajraladi`, sebebi olar óz-ara tıǵız baylanıslı. Insan organizminiń tómendegi: tayansh-háreket, júrek-qan tamır, nápes alıw, nerv, endokrin, ajraluvchi, awqat as sińiriw etiwshi, limfa sistemaları parıq etedi.

Fizikalıq júkleme organizmdegi kislotalı almasıw processlerin asırǵan halda aterosklerozning rawajlanıwına tosqınlıq etedi. Shıpa korlaming gúzetiwlerinen ekenin aytıw kerek, fizikalıq miynet menen shug'ul lanuvchilar, sonıń menen birge fizikalıq mádeniyat hám sport menen shug'ulla- nuvchi shaxslarda bas mıy tamırları hám júrek muskulların támiyin lovchi tamırlar aterosklerozi, qan daǵı xolesterin muǵdarı artpaqtası da salıstırǵanda kem ushraydı.

Bas miydiń islew qábileti hám tonusi uzaq waqıt qollap quwatlanadı. Eger túrli bulshıq et gruppalarınıń qısqarıwı hám údetiwi keyingi sozılıw hám eljirew menen bir ırǵaqta alısıp tursa, bunday háreket tártibi ortasha pát menen ámelge asırılǵan shańǵında júriw, juwırıw, konkida ushıw hám basqa kóplegen fizikalıq shınıǵıwlar waqtında gúzetiledi.

Kúndelik azandaki dene tárbiya jis moniy shınıǵıwdıń májburiy talabı esap lanadi. Ol azandaki juwınıw sıyaqlı zaru ratga aylanıwı kerek.

Hár kúni 1-1, 5 saat taza hawada bo- lish da saw turmıs táriziniń mu him shártlerinen biri. Jabıq xanada isle ganda uyqı aldından keshki seyil júdá mu him. Bunday aylanıw kúndizgi zárúr shınıǵıw bir bólegi retinde barlıq ushın paydalı. Ol jumıs kúni charchog'ini naytiradi, kúsh túsken nerv orayların tınıshlantıradı hám nápes shni tártipke saladı. Aylanıwdı tómendegishe ámelge asırǵan maqul:

asıqpaǵan halda 0, 5-1 km, keyininen taǵı sonsha sport qádemi bilari tez hám taǵı basqa.

Organizmdi shınıqtırıw. Organizmdi úzliksiz shınıqtırıw tımaw kesellikleriniń aldın alıw boyınsha zárúrli ilaj esap lanadi. Oǵan balalıqtan kirisiw kerek. Shınıǵıwdıń ápiwayı usılı hawa vannalari bolıp tabıladı.

Shınıǵıw sistemasında suw vannalari da úlken áhmiyetke iye boladı. Ol nerv sistemasın bekkemleydi, júrek hám tamırlarǵa unamlı tásir etedi, qan basımın normaǵa saladı, zat almasınıwın jaqsılaydı. Daslep bir neshe kún dawamında deneni qurǵaqlay súlgi menen súrtiw, keyininen ızǵar súlgi menen súrtiwge ótiw usınıs etiledi. Ízǵar súlgi menen artingach, deneni qurǵaqlay súlgi menen tez súrtiw zárúr.

Súrtiniwdi jıllı suwda baslap (35-36°S), az-azdan suwıqlaw suwǵa ótiw, keyininen bolsa suw quyılıwǵa ótiw kerek. Jazda suwlı emlewlerdi azandaki dene tárbiyadan keyin taza hawada ámelge asırıw kerek. Ílajı bolǵanınsha taza hawada bolıw, quyashda toblanish hám shómiliw paydalı.

Organizmdi úyreniw. Organizm ni ulıwma kóriniste: qanday islewi, insan organizmi ushın paydalı hám zıyanlı zatlar, ómirdi uzaytırıw jolların o'rga- ósindi kerek. Bul salamatlıqtı saqlaw hám balalardı tuwrı tárbiyalawǵa járdem beredi.

Tablat menen hamnafas yashań. Bul ápiwayı uran emes. Tábiyaatg jaqınlaw bolıw, dem alıw baǵı, orman, dárya, taw hám teńizde bolıw múmkinshiliginen paydalanıw kerek. Kóbirek ayaqyalang júriw, artıqsha kiyimlerdi sheshiw: deneni quyash, hawa hám suw menen shınıqtırıw kerek. tómendegiler anıq usınıs etiledi:

1. Jılına 2 ret tábiyaat qo'ynida keminde 9 kún bolıw.

2. Hár kúni 10 -25 minutadan qále maysa, qum, ılay yamasa taslaq jerde, qishda bolsa xanada ayaqyalang júriw.

3. U’yden shıǵıwda átirap daǵı terekler, maysa, qar, aspanǵa qaray, tábiyaattan zawıq alıwǵa háreket qılıw.

4. Hár qanday hawa rayın súyiw; jaman hawa da jaqsı payda beriwi múmkin, samal, yomg'ir, dúbeleyden; tımaw keselliklerinen qorqpaslıq.

Tábiyatta organizmdiń zıyanlı faktorlar menen gúresiwi hám salamatlıqtı saqlawına járdem beretuǵın kóplegen usıllar bar. Insan tábiyaattan uzoqlashib, ıssıxona sharayatın jaratıw menen sawlaw tiruvchi tábiy hádiyselerden de uzaqlasqan. Insan tábiyaattıń bir bólegi bolǵanlıǵı ushın onıń nızamlarına baǵınıwı kerek. Tábiyaat nızam larini buzib, átirap -ortalıqqa zálel jetkezgen kisi óz biologiyalıq mánisin da buzadı, bul bolsa salamatlıqqa unamsız tásir etedi. 3. Jaqsılıq hám sahovat. Bul saw turmıstıń zárúr shárti esaplanadı. Jaqsılıq bir tárepden, organizmdiń tolıqqonli fiziologikalıq iskerligi ushın sharayat, ol áwele, neyro-gumoral poziciya esaplanadi. Bas qa tárepden, jámiyet - tikkeley átirapdaǵılar bolıp, jámiyet menen shártlesiwde jasaw, tábiyaat menen hamnafaslikda jasaw sıyaqlı zárúrli bolıp tabıladı. Átirapdaǵılar, áwele jaqınlardıń muhabbatına iye bolıw kerek.

Mudami sawlıqqa isenim oyatıw hám átirapdagilarga salo matlik tilesh. Bul dene hám organımdı oyda sawlelendiriw menen atqarıladı. Eger olar qáweterge solsa, bul oyda sawlelendiriw saw dene hám aǵza haqqında bolıwı kerek. Kópshilik bunı ózin ishontirish usılı retinde aqıl ctadi.

Házir «o'zini ishontirish» dep nomlanayotgan zat «neyron qalta qanlar» dagi qozǵalıwdı turaqlı qollap-quwatlaw bolıp, olar oraylıq nerv sistemasında saw organizmdiń sonday modelin jarata diki, oraylıq nerv sisteması onı ámelge asırıw ushın ongsiz túrde kóplegen qáwipsizlik hám regeneratsiya mexanizmlerin jumısqa salǵan halda isley baslaydı.

Sport jarislari sportshılardıń ilmiy tájriybelerin asırıwda úlken ahemiyetke iye. Olar fizikalıq, texnikalıq, taktik, psixologiyalıq, funksional tayınlıqlardı aniklashga hám takomnllashtirishga járdem beredi xamda kilinayotgan mexnatnnng nátiyjesin kursatadi.

Tuwri hám jaqsı tashkil kilingan musobakalar úlken tárbiyalıq axamiyatga iye, sebebi musobakalar fakat fizikalıq sapalargagina (kúshlilik, chakkonlik, shıdamlılıq, operativlik hám boshk.) emes, bálki ruxiy-psixologiyalıq sapalarǵa xam úlken tásir kursatadi. Musobaka dáwirinde sportshılardıń shólkemlestiriwshilik, uzını tuta biliw, kollektiv maksadini uz maksadidan yukori kúye alıwlıq sıyaqlı taǵı bir kancha sapaları xam rawajlanıwlasadı.

Jarislarda katnashuvchilar eń dáslep, tájiriybe almasadılar, trenerlar bolsa jańa trenirovka usılların sınaqtan utkazish múmkinshiligine iye boladılar.

Sonıń menen birge, sport musobakalari sport túrlerin targib etiwdiń eń jaqsı hám xammabop formalarınan esaplanadi.

Mámleketimizde musobakalar utkazilishi sebepligine sport uyinlaridan basketbol, voleybol, futbol, kúl tupi, tennis hám boshka spotr túrleri ǵalabalıqlasdı. Sonday eken, musobakasiz sporttıń bulishi múmkin emes.

Mámleketimizde sport musobakalarining ilimiy tiykarda shólkemlesken hám fizkultura háreketiniń qásiyetlerin esapqa alǵan belgili sisteması bar. Sport musobakalarini planlastırıw oraylastırılǵan xarakterge iye.

Spartakiada xamda Olimpiada uyinlarini utkazilish vaktlarini esapqa alǵan túrde turt jıllıq hámnáwbettegi bir jıllıq musobakalarni ayrıqsha planlastıradı.

Sol planlarǵa tıykarlanıp respublika hám jergilikli fizkultura xamda sport komitetlari uz planların territorial principte, mekeme, fizkultura shólkemleri, kungilli sport jámiyetleri bolsa sport musobakalarining planların mekeme Principinde dúzediler. Islep chikarish mákemeleri, ukuv orınlarınıń fizkultura hám sport kollektivleri sport musobakalarining planların uz jámiyetleri xamda jergilikli fizkultura hám sport komitetleriniń planları tiykarında dúzediler.

Sport musobakalarining planların dúziwde tiyisli basketbol federasiyalari aktiv katnashishlari kerek. Baslanǵısh kollektiv degi musobaka, uz xarakteri hám mikyosidan kat'i názer, xar kanday musobakaning hasası bulib kolishi kerek. Musobakalar planında xar bir komanda ushın (territorial jaylasqanlıǵına kapustaasdan) úlken musobakalarda katnashish múmkinshiligin jaratıp beriw kuzda tutılǵan bulishi kerek.

Izertlewlerge kóre, XIX ásirdiń ekinshi yarımı hám XX ásir baslarında bilimparvar babalarımız jaratqan pedagogikalıq dóretpelerdiń kópshiliginde balanı fizikalıq tárepten saw etip tárbiyalawǵa bólek itibar qaratılǵan.

Atap aytqanda, buǵan baylanıslı Abdurauf Fitratning social tárbiya negizinde dene tárbiyasın shólkemlestiriw, shaxstı salamat hám quwatlı etip tárbiyalaw máselelerine tiyisli qarawları dıqqatqa iyelik etiw bolıp tabıladı. Onıń «Basshısı najot» shıǵarmasınıń «Bala tárbiyası» atlı bapta sonday dep ataladı : «Dene tárbiyasına áyyemgi zamanlardan baslap úlken áhmiyet berilgen. Insannıń pútkil aǵzası salamat hám quwatqa iye bolmasa, ol jaǵdayda insan uzaq yashamaydı. Eger insannıń denesindegi aǵzalarınan birine kesent tegsa, ol kisi isten qolın tartıp, basqalardıń mútájine aylanadı».

Hámme de saw, tándar hám quwatlı bolıwǵa, óz jaslıǵı, husni hám de ıskerlik qábiletin saqlawǵa háreket etedi. Buǵan erisiwdiń tiykarǵı faktorlarınan biri fizikalıq háreket esaplanadi. Jámiyetimizde saw turmıs tárizin qarar taptırıw mámleket siyasatı dárejesine kóterilip, áyne waqıtta, mámleketimizde fizikalıq tárepten jetik, saw áwladtı tárbiyalaw boyınsha túpkilikli reformalar basqıshpa-basqısh ámelge asırıp kelinip atır. Mısalı, Ózbekstan Respublikasınıń «Dene tárbiyası hám sport tuwrısında»gi Nızamı hám de Ministrler Mákemesiniń «Ózbekstanda dene tárbiyası hám sporttı jáne de rawajlandırıw ilajları tuwrısında»gi sheshiminde bul jóneliste ámelge asırılıwı názerde tutılǵan zárúrli wazıypalar óz ańlatpasın tapqan.

Álbette, barlıqtıń da joqarı maman sportshı bolıwı, jarıslarda qatnasıp, sıylıqlar alıwı shárt emes. Lekin, insan úzliksiz túrde óz múmkinshiliginen kelip shıǵıp sport menen shuǵıllanıwı, fizikalıq shınıǵıwı koni payda. Yamasa hár kúni orınlaw múmkinshiligi bolǵan 15-20 minutalıq azandaki dene shınıqtırıw shınıǵıwları, 40 -60 minuta dawamında ashıq hawada piyada júriw, tungi uyqı aldından 20 -30 minutalıq seyil etiw de, álbette, bunday tilekler ámelge asıwına kiredi.

Zamanagóy medicina insannıń fizikalıq miynetke bolǵan kem háreketi sebepli onıń salamatlıq dárejesiniń tómenlewi, ishki aǵzalar iskerliginiń aynıwı, islew qábiletiniń tómen kórsetkishi hám talap dárejesinde bolmaǵan fizikalıq rawajlanıw sıyaqlı jaǵdaylardıń bar ekenligin kórsetip atır. Zero, áyyemgi filosoflardıń, kisin hushsizlantiruvchi hám sog'ligiga ziyan jetkeziwshi zat uzaq waqıt fizikalıq háreket etpeslik bolıp tabıladı, degen pikirleri boisi da sonda.

Ullı hakim Abu Ali ibn Sinoning: «Dene shınıqtırıw - den sawlıqtı saqlawda danıqlı usıldir», degen o'giti hár bir insannıń turmıslıq uranına aylansa, kisi hesh qashan kesellikke shalınbaydı.

Dene tárbiyası hám sport menen shuǵıllanıw ósip kiyatırǵan áwladtı bárkámal bolıp erjetiwi, usınıń menen birge, olardıń bos waqıttan ónimli paydalanıwına múmkinshilik beredi. Insan organizmi sırtqı ortalıq menen uyqas, bir pútkil halda rawajlanadı.

Ha’ptede bir ret 36 saattan kem bolmaǵan múddette (tún, kún, tún) awqat hám suw tutınıw etpeslik. Bul organizmdiń tekǵana shıǵındılardan, bálki hálsiz kletkalardan tazalawdıń salıstırǵanda ámeliy quralı. Itibardı «quruq»- suwsız ashlıqqa qaratıw tosınarlı emes. Naǵız ózi sharayatta organizm «ichki» endogen suw támiynatına ótedi.

Bul almasinuv processleriniń aktivlesiwi, áwele, may rezervlari- dıń bólekleniwi nátiyjesi esaplanadı. «Qurǵaqlay» ashlıq may alma shinuvi baǵdarın ózgertiredi hám organizmdi suw menen támiyinlew ushın sarplanadı.

Tuwrı awqatlanıw. Qatań belgilengen dietaǵa ámel qılıw shárt emes, lekin tómendegi usınıslarǵa itibar beriw kerek:

a) awqat ratsionida duz, shakar hám haywan mayların sheklew;

b) palız eginleri, mıywe, kók shóp, azıqaviy talshıqlar tutınıw qılıw ;

v) kúnine bir ret as qazandı bosatish;

g) keshki saat 18-19 dan keyin awqat tutınıw etpeslik;

d) taǵamdı aste jew kerek, bul tekǵana jaman chaynab yutilg awqat nátiyjesinde kelip shıǵıwshı kesellikler, bálki zıyat jewde saqlaydı ;

e) qálew bolmasa, tamaq tutınıw etpeslik kerek;

j) awqattı tártip menen tutınıw qılıw, awqat waqtında basqa jumıslar menen shuǵıllanmaslik kerek.

Organizmdi jismonan shınıqtırıw. Juwırıw, áwele, salıstırǵanda kompleksli hám jetkiliklishe operativ fizikalıq júkleme.

Ulıwma fizikalıq aktivlik bolsa (juwırıw, júriw, salmaqli zatlardı kóshiriw) miynet iskerligine kóre kúnine 2 saat bolıwı kerek.

Jas ótiwi menen júklemelerdi kemeytiw, ádetde, tutınıw qılınıp atırǵan tamaqlardıń artpaqtası menen baylanıslı bolıp, ateroskleroz hám semiriwshiliktiń tiykarǵı sebeplerinen biri esaplanadı.

Hár háptede bug'li juwınıw bólmesi yamasa sauna. Bul, áwele, gigienik emlew: puxtalıq -sawlıq girewi. Bunnan tısqarı, juwınıw bólmesi suwıq suwda juwınıwǵa salıstırǵanda kemrek tásirge iye.

Spirtli ishimliklerdi ichmaslik hám shekpeslik. Bul jerde túsindirmediń hájeti joq : tábiyaat, sonlıqtan óz biologiyalıq tábiyaatına basım ótkeriw, ashınarlı hal.

Dári ıshıwdı kemeytiw.

Fizikalıq shınıǵıwlar tómendegilerge bólinedi:

1. Gimnastik shınıǵıwlar

2. Ámeliy sport shınıǵıwları

3. Oyınlar

Gimnastik shınıǵıwlar fizikalıq shınıǵıwlardıń tiykarın quraydı. Gimnastik shınıǵıwlar óz gezeginde bólinedi :

A. Nápes shınıǵıwlarına :

a) statikalıq yamasa turaqlı nápes shınıǵıwları

-tós nápes shınıǵıwları

-diafragmal yamasa qarın arqalı nápes shınıǵıwları

-tolıq yamasa aralash nápes shınıǵıwları

-lokal yamasa jergilikli nápes shınıǵıwları

b) dinamikalıq nápes shınıǵıwları

-fiziologikalıq nápes shınıǵıwları

-Strelnikova boyınsha paradoksal nápes shınıǵıwları - ókpediń venti-lyasiyasini asırıw hám drenajini jaqsılaw ushın beriledi, qol hám ayaqlar menen birge háreket etilip, tiykarǵı itibar dem alıwǵa qaratıladı.

v) arnawlı nápes shınıǵıwları

-ritmik júriw - bunda dem alıw júriwge maslastırıladı, yaǵnıy 1-nápes alınadı, 2-nápes shiǵarıladı.

-dawıslı nápes shınıǵıwları - dawıslı nápes shınıǵıwların orınlaw maqsetinde dawıslı hám dawıssız háriplerden paydalanıladı. Bul shınıǵıwlar ókpe ventilyasiyasini asırıw maqsetinde qollanıladı, mısalı : nápes alıp, dem shıǵarıwda dawıslı háriplerden paydalanıladı. Sonıń menen birge nápes jibe-ridan qaqırıqtı aydaw maqsetinde dem shıǵarıwda dawıssız háriplerdi búydew menen ámelge asıriladı.

-drenajlovchi nápes shınıǵıwları - tiykarǵı itibar drenajlovchi daslep-ki jaǵdaylarǵa qaratıladı, yaǵnıy oǵan talap mınada, patologikalıq o'chog' bronxlar bifurkatsiyasidan, denediń bas bóleginen joqarı turıwı kerek.

Bulshıq etaing faot harskatieri (jlomonty júkleme). Bulshıq et fhotiyati insan orgriznining rawajlanıw basqıshlarında háreket hám vegetatsiys wazıypaların jóneltirishning zárúrli shárti esapls nadi. Insan biologiyasi hám fiziologiyasida bulshıq et iskerliginiń áhmiyeti júdá zárúrli bolǵanlıǵı sebepli, onı turmıstıń tiykarǵı belgisi retinde baha - lash orınlı bolıp tabıladı.

Júrek keselliklerinde, ádetde, tábiyaattıń ayıpsız. Ilim rawajlanıwı insandı fizikalıq aktivlikten ayırmaydı, hákisin cha, onı maqsetke muwapıq formada -fizikalıq mádeniyat formasında ámelge asırıw imkaniyatın beredi. Bul, áwele, jaslarǵa tiyisli, sebebi úlken jas daǵı xalıqtıń kóplegen kesellikleri, tiykarınan júrek-qan tomit kesellikleri óspirimlik hám óspirimlikte qáliplesedi.

Arnawlı izertlewlerge kóre, fizikalıq aktivliktiń azayıwı sha roitida ekinshi jumıs kúni intellektual miynet natiyjeliligi derlik 50 ge azayadı, bunda itibardıń jıynanishi jamanlasıp, nerv zorıǵıwı artadı. Máselelerdi sheshiw waqıtı sozılıp, charchoq tez payda boladı,

Atqarılatuǵın jumısqa itibarsızlıq rawajlanıp, insan asabiy hám qızıqqon bo lib baradı.

Ne ushın áyne fizikalıq shınıǵıwlar bul jaǵdayda charchoqdan eń jaqsı «davo» esaplanadı? Gáp sonda, tayansh-háreket sisteması háreketleri nátiyjesinde zat almasıwı jaqsılanıwı esabına bas mıy qabıǵı kletkaları tonusi keskin asadı. Usınıń menen birge qanǵa, endokrin bóziga garmonlarning túsiwi artıp, bul barlıq aǵzalar daǵı zat almasıwın kúshaytadı.

Aqır-aqıbetde, bulshıq etlerdiń aktiv háreketleniwi sebepli qan aylanıwı, sonıń menen birge dem alıw, bawır hám búyrektiń qannan nerv kletkalarına basım ótkeriwshi zıyanlı zatlardı shıǵarıw boyınsha iskerligi jaqsılanadı. Sonday etip, joqarı dárejedegi islew qábileti, dóretiwshilik aktivlik, fizikalıq jetiklik hám uzaq jas kóriwdiń eń tuwrı hám nátiyjeli jolı fizikalıq aktivlik bolıp tabıladı.

Fizikalıq júkleme organizmdegi kislotalı almasıw processlerin asırǵan halda aterosklerozning rawajlanıwına tosqınlıq etedi. Shıpa kárlerdiń gúzetiwlerinen ekenin aytıw kerek, fizikalıq miynet menen shug'ul- lanuvchilar, sonıń menen birge fizikalıq mádeniyat hám sport menen shug'ulla nuvchi shaxslarda bas mıy tamırları hám júrek muskulların támiyin- lovchi tamırlar aterosklerozi, qan daǵı xolesterin muǵdarı artpaqtası da salıstırǵanda kem ushraydı.

Bas miydiń islew qábileti hám tonusi uzaq waqıt qollap - quwatlanadı. Eger túrli bulshıq et gruppalarınıń qısqarıwı hám údetiwi keyingi sozılıw hám eljirew menen bir ırǵaqta alısıp tursa, bunday háreket tártibi ortasha pát menen ámelge asırılǵan shańǵında.júriw, juwırıw, konkida ushıw hám basqa kóplegen fizikalıq shınıǵıwlar waqtında gúzetiledi.

Ulıwma rawajlantıratuǵın shınıǵıwlarǵa :

Ulıwma rawajlantıratuǵın shınıǵıwlar belgileri boyınsha tómendegilerge bólinedi :

a) anatomik belgisi boyınsha

-júz, jelke bulshıq etleri ushın shınıǵıw

-moyin, jelke hám arqa bulshıq etleri ushın shınıǵıw

-qol bulshıq etleri ushın shınıǵıw

-qarın aldı bulshıq etler pressi hám tos tubi bulshıq etleri ushın shınıǵıw

-ayaq bulshıq etleri ushın shınıǵıw

-pútkil dene bulshıq etleri ushın shınıǵıw

b) aktivlik belgisi boyınsha shınıǵıwlar

-passiv shınıǵıwlar - tushak tártipotidagi pocientler ushın usınıs etiledi, metodist, shıpaker, miyirbiyke yamasa basqalar járdeminde shınıǵıwlar atqarıladı

-aktiv shınıǵıwlar - pocientler ózi ózbetinshe shınıǵıwlardı atqaradı

-ideomotor shınıǵıwlar - hayolan atqarılatuǵın shınıǵıw, organizmge neyroreflektor tásir kórsetedi

v) snaryadlarni qóllaw belgisi boyınsha shınıǵıwlar

-snaryadsiz atqarılatuǵın shınıǵıwlar

-snaryadlar menen atqarılatuǵın shınıǵıwlar (gimnastik tayaqsha, meditsin-pal, top, sakratgich, halqa, espander, gantella hám h. z)

-snaryadlarda atqarılatuǵın shınıǵıwlar (gimnastik skameykalar, sawlastırıwshı nárwan, sawlastırıwshı disk hám h. z)

-mexanoterapiya - bunda medicinalıq ásbaplar, apparatlar hám trenajerlerden paydalanıladı. Medicinalıq ásbaplar - awızdı hám erinlerdi keńeytiriwshi, apparatlar - ortopedik úskeneler, járdemshi úskeneler hám Lágen apparatı, trenajerler - veloergometr, velotrenajer, yuguruvchi trotuar, ፆ eskek esiwፅ, kúsh talap etiwshi trenajerler, ፆ chigiritkaፅ trenajeri hám h. z.

g) oqıw -tárbiyalıq belgisi boyınsha shınıǵıwlar

-ıntızamlastırıwshı shınıǵıwlar

-tayarlawshı shınıǵıwlar

-dúzetuvchi (korreksiyalovchi) shınıǵıwlar

-uyqas háreketli (koordinatsiyaǵa ) shınıǵıwlar

-ritmoplastik shınıǵıwlar

-teń salmaqlılıq ushın shınıǵıwlar

-tirmashish shınıǵıwları

-o'rmalash shınıǵıwları

-salbırap turıw shınıǵıwları

-irg'itish shınıǵıwları

-shabıw shınıǵıwları

-qarsılıqta atqarılatuǵın shınıǵıwlar

Ámeliy sport shınıǵıwları - bul shınıǵıwlar járdeminde júklemelerge uyqas-lashtirish, asırıp barıw, qan hám limfa aylanıwları, zat almasinuvi-dıń jaqsılanıwı ámelge asıriladı. Olarǵa tómendegiler kiredi : júriw, juwırıw, otırǵan hám turǵan jaǵdaylarda eskek esiw, júziw, shańǵı hám konki ushıw, velosiped aydaw.

Oyınlar - olar tómendegilerge bólinedi :

-kem háreketli oyınlar - shaxmat, shashka hám h. z. Bunda pocientlerdi kesellikten shalǵıtish, emotsional-psixik jaǵdayına tásir etiw, itibarın kúsheytiw ámelge asıriladı ;

-háreketli oyınlar - stol tennisi, badminton, kegelban, kreket hám h. z. Olar járdeminde pocientlerdiń emotsional jaǵdayı jaqsılanadı, háreket keńligi asıriladı, ósip baratuǵın júklemelerge organizm maslastırıladı ;

-sportqa tiyisli oyınlar - voleybol, basketbol, futbol hám h. z. Olar da pocientlerdiń emotsional jaǵdayın jaqsılaydı, ósip baratuǵın júklemelerge organizmdi maslastıradı.

Paydalanılg’an a’debiyatlar:

1. 
   I.M.Mirzakulov – Valeologiya Toshkent “Iqtisod-moliya” – 2008
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining ―O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida‖gi // Xalq so’zi.-1999.- 27 may.
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasi ―Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida‖gi qonuni //Xalq so’zi.- 2000. – 28 may
   

Paydalanılg’an saytlar:

http://amuziyo.uz/uz/news/show/7

https://hozir.org/tasdiqlayman-v4.html?page=5

www.norma.uz