Декабрь 2020 17-қисм

Декабрь  2020  17-қисм

Тошкент

DINAMIKA QONUNLARI

Egasheva Latofat Toshtemirovna

[e-mail]

[phone]

300-Davlat ixtisoslashtirilgan umumta’lim 

maktabining fizika fani o’qituvchisi

Annotatsiya:  Ushbu  maqolada  dinamikaning  asosiy  qonunlari  bo’lmish  nyuton  qonunlari 

ko’rib chiqildi va mislollar bilan tahlil qilindi. Nyutonning uchta qoiadasi ha tahlil jarayonida 

formulalar va jism harfakati, aks ta’siri tezlanishi bir qator misollar orqali tushuntirldi.

Kalit  so’zlar:  Dinamika,  mehanika,  qattiq  jism,  Nyuton  qonunlari.  Aks  ta’sir,  kuchlar 

sistemasi, XBS.

Dinamika  (yunoncha  dynamis  -  kuch)  —  mexanikannng  jismlar  mexanik  harakatini  ularga 

taʼsir  qiladigan  kuchlar  bilan  bogʻlab  oʻrganadigan  boʻlimi.  dinamikada  statikaning  murakkab 

kuchlar sistemasini sodda holga keltirish qonuniyatlaridan va kinematikadagi harakatni ifodalash 

usullaridan  keng  foydalaniladi.  dinamikaning  bevosita  vazifasi  berilgan  (qoʻyilgan)  kuchlar 

boʻyicha harakatni aniqlash, agar harakat maʼlum boʻlsa, jismga qoʻyilgan kuchlarni topishdan 

iborat.  Odatda,  dinamika  deganda  yoruglik  tezligidan  ancha  kichik  tezlikda  harakatlanayotgan 

har qanday moddiy jismning harakatini oʻrganadigan anʼanaviy (klassik) dinamika tushuniladi.

Oʻrganiladigan obyektning xossalariga qarab: 1) moddiy nuqta va moddiy nuqtalar sistemasi 

dinamikasi; 2) qattiq jism dinamikasi; 3) uzgaruvchan massali jism dinamikasi; 4) elastik yoki 

plastik deformatsiyalanadigan jism dinamikasi; 5) suyuqlik va gaz dinamikasi (mas, gidrodinamika, 

aerodinamika,  gaz  dinamikasi)  buladi.  dinamikada  avval  moddiy  nuqtaning  harakat  qonunlari 

aniqlanadi,  soʻngra  moddiy  nuqtalar  sistemasi  uchun  bu  qonunlar  umumlashtiriladi,  massa 

jismlarning moddiy ifodasi sifatida qaraladi. Dinamika asosini Nyutonning mexanika qonunlari 

tashkil qiladi.

Nyutonning mexanika qonunlari — klassik mexanika asosini tashkil qiladigan uchta qonun. 

I.  Nyuton  tomonidan  taʼriflangan  (1687).  Birinchi  qonun  —  har  qanday  jismga  tashqi  kuch 

taʼsir qilmaguncha u oʻzining tinch holatini yoki toʻgʻri chiziqli tekis harakatini saklaydi (qarang 

Inersiya qonuni). Ikkinchi qonun — harakat miqdori (jism massasi bilan tezlanishi koʻpaytmasi) 

ning oʻzgarishi jismga taʼsir qiluvchi kuchga proporsional, yoʻnalishi esa taʼsir etadi. Uchinchi 

qonun — ikki jismning oʻzaro taʼsir kuchi bir-biriga teng , yoʻnalishi esa qarama-qarshi boʻladi 

(qarang Taʼsir va aks taʼsir qonuni). Nyutonning mexanika qonunlariq. G.Galiley, X.Gyuygens, 

R./ukhamda  I.Nyutonning  oʻzi  oʻtkazgan  koʻplab  kuzatishlar,  tajribalar  va  nazariy  tadqiqotlar 

natijasida  paydo  boʻlgan.  Nyutonning  mexanika  qonunlari  q.  elementar  zarralar  va  tezligi 

yorugʻlik tezligiga yaqin moddalar uchun oʻrinli emas.

Dinamikada  ikkita  birliklar  sistemasi  ishlatiladi:  1)  fizik  sistema  [uzunlik  birligi  (1  metr), 

vaqt birligi (1 sekund), massa birligi (1 kilogramm-massa) olinadi]; 2) texnik sistema [uzunlik, 

vaqt birligi va kuch birligi (1 kilogramm-kuch)]. dinamikada moddiy nuqtalar va sistemalarning 

harakati  Nyutonning  qonunlari  asosida  tuzilgan  differensial  tenglamalar  asosida  aniklanadi. 

dinamikada  moddiy  nuqta  tebranma  harakatini  tekshirish  uchun  differensial  tenglamalardan 

foydalaniladi  va  harakat  qonunlari  keltirib  chiqariladi.  Bundan  tashqari  dinamikada  harakatni 

tekshirish  uchun  nisbatan  soddalashtirilgan  uch  xil  usul  ham  keltiriladi.  Bular  dinamikaning 

umumiy teoremalari degan nom bilan kiritilgan.

Nyutonning  birinchi  qonuni  tashqi  ta’sirsiz  harakatlanayotgan  jismlarning  mexanik  holati 

haqidadir. Bu qonunni shunday bayon etish mumkin: tinch holatdagi yoki to’g’ri chiziqli tekis 

harakat qilayotgan jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa yoki ularning ta’siri kompensatsiyalansa, 

bu jism o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi.

---

15