|
Декабрь 2020 10-қисм
Тошкент
FRANSUZ VA O‘ZBEK TILLARIDA SO‘Z MA’NOSINI KUCHAYTIRISHNING
FONETIK USULLARI
Rakhimova Nargiza
Xorazm viloyati Hazorasp tumani,
51 – son maktab o‘qituvchisi.
Telefon +99893 750 87 67.
Annotatsiya: Hozirgi davr tilshunosligida jahon tillarining o‘xshash va farqli alomatlarini
o‘rganish “tillar tipologiyasi” nomi bilan atalib, bu sohaning fonetikaga doir bo‘limi qiyosiy
tipologik fonetika yoki qiyosiy tipologik fonologiya deb ataladi.
Kalit so‘zlar: olijanob, zotan, tilshunoslig, alomatlari, tipologik, fonologiya.
prezidentimiz Islom Abdug‘aniyevich: “Biz o‘z taqdirimizni o‘z qo‘limizga olib, azaliy
qadriyatlarimizga suyanib, shu bilan birga, taraqqiy topgan davlatlar tajribasini hisobga olgan
holda, mana shunday olijanob intilishlar bilan yashayotganimiz, xalqimiz asrlar davomida orziqib
kutgan ozod, erkin va farovon hayotni barpo etayotganimiz, bu yo‘lda erishayotgan yutuqlarimizni
xalqaro jamiyat tan olayotgani - bunday imkoniyatlaming barchasini aynan mustaqillik berganini
bugun hammamiz chuqur anglaymiz”, - deganlarida to‘la haq edilar.
Zotan, tinch, osoyishta osmon ostida, xotirjam ko‘ngil bilan yashayotgan insonlardangina yurt
manfaatini ko‘zlovchi bunyodkor g‘oyalar chiqadi.
Dono xalqimiz “Til - qulfi dil” deya bejizga aytmagan.Buyuk bobokalonimiz Hazrat Mir
Alisher Navoiy ham “Til bilgan - el bilur” deganlarida naqadar haq edilar.Vaholanki bugungi har
tomonlama jadallik talab etiladigan bir davrda til bilmaslik mamlakatni qoloqlikka yuz tutishiga
olib kelishi mumkin.
Talaffuzda bir yoki bir necha bo‘g‘inlami ajratib aytish urg‘u deyiladi. Bizga ma’lumki,
urg‘uning so‘z urg‘usi, gap urg‘usi, emfatik urg‘u, mantiqiy urg‘u kabi turlari mavjud. So‘z
ma’nosini kuchaytirishda bulaming har biri o‘z o‘rniga ega.
Hozirgi davr tilshunosligida jahon tillarining o‘xshash va farqli alomatlarini o‘rganish “tillar
tipologiyasi” nomi bilan atalib, bu sohaning fonetikaga doir bo‘limi qiyosiy tipologik fonetika
yoki qiyosiy tipologik fonologiya deb ataladi.
Urg‘u bu so‘zning muhim belgisidir. Odatda muhim so‘z o‘zining ixtiyoriy shaklida bir
urg‘uga ega bo‘ladi, yordamchi so‘zlar esa asosan urg‘uga ega bo‘lmaydi va muhim so‘zlar
bilan birga qo‘llanib fonetik so‘z hosil qiladi.
Urg‘uning bu turi so‘zning yo hissiy tomonini oshiradi va kuchaytiradi yoki so‘zlovchining u
yoki bu so‘zga affective munosabatini bildiradi. Mantiqiy va emfatik urg‘uning farqini qisqacha
quyidagi ko‘rinishda formulalashtirish mumkin: mantiqiy urg‘u e’tiborni muayyan bir so‘zga
jalb qiladi, emfatik urg‘u esa so‘zni hissiyotga boy qiladi.
Talaffuzda bir yoki bir necha bo‘g‘inlami ajratib aytish urg‘u deyiladi. Urg‘uning so‘z urg‘usi
va gap urg‘usi kabi turlari mavjud. Ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda bir yoki undan ortiq bo‘g‘inlarni
ajratib aytish so‘z urg‘usi deyiladi.
Ko‘pgina tilshunoslaming fikricha, turkiy tillarda bir yo‘la dinamik va tonik urg‘u borligi
aytiladi. O‘zbek tilida so‘z urg‘usi dinamik ekanligi eksperimental tadqiq qilingan. O‘zbek tilida
so‘z urg‘usining fonologik funksiyasi ancha chegaralangan. Chunk iurg‘uning o‘miga ko‘ra juda
kam so‘zlami farqlash mumkin: olma “yabloka”-olma “ne beri”, to‘xta “imya sobstvennoe”-
to‘xta “ostanovis”, bosma “promakashka” -bosma “ne toptay” kabi.
O‘zbek tilida urg‘uning so‘zns tashkil etish funksiyasi, ayniqsa, kuchlidir. O‘zbek tilida
sovet-intematsional so‘zlami ham hisoblaganda, urg‘uning o‘mi har xil - erkindir: partiya,
prograrruna, akademik, sekretar kabi. Turkiy tillarda asosiy urg‘u ko‘pincha so‘zning oxirgi
bo‘g‘iniga tushadi. O‘zbek tilida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘un iasosiy va ikkinchi darajali
urg‘uga ajratish (A.A.Klimenko), 1-, 2-, 3- darajali va kuchsiz urg‘uni (A.F.Seberg) farqlash
kabi qarashlar mavjud. Biroq bu qarashlar eksperimental jihatdan tasdiqlanmagan. O‘zbek tilida
bir bo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli, ko‘p bo‘g‘inli va qo‘shma so‘zlardagi urg‘uning tabiati. uning kuchi
va qo‘llanish ikabi masalalami aktsentologik metod ortjali tadqiq qilish foydadan holi emas.
Chunki so‘zlarning aksentstrukturasi har xil va murakkabdir. Keyingi davrda singarmonizm
ham fonologik hodisa sifatida qaralmoqda. Chunk isingarmonizm so‘zga tegishli bo‘lib, undagi
50
Do'stlaringiz bilan baham: |
