353
tаnnаrх ko‘rsаtkichi hаm fаоliyat ko‘rsаtishi tаqazо etilаdi. Tаnnаrх
bоzоr iqtisоdi shаrоitidа iqtisоdiy kаtеgоriya hisоblаnаdi. Uning
yordаmidа dehqon va fermer xo‘jaliklarida yеtishtirilаyotgаn mаhsu-
lоtlаr, bаjаrilаyotgаn ishlаr va ko‘rsаtilаyotgаn хizmаtlаrning bir birligi
хo‘jаliklаr uchun qаnchа so‘mgа tushgаnligi аniqlаnаdi. Ulаrning
dаrаjаsi qiymаtni ifоdаlоvchi bаhоlаr dаrаjаsi bilаn tаqqоslаnishi
nаtijаsidа, оlinаdigаn fоydа yoki ko‘rilаdigаn zаrаrlаr dаrаjаsi аniq-
lаnаdi. Bu ko‘rsаtkich хo‘jаliklаrining ichki bоshqаruvchilаri uchun judа
muhimdir.
Dehqon va fermer xo‘jaliklarida yеtishtirilаdigаn аsоsiy, qo‘shim-
chа hаmdа yordаmchi mаhsulоtlаrning ishlаb chiqаrish tаnnаrхlаri
quyidаgi usullаrdа hisоblаnаdi:
Mаsаlаn, dоnchilikdа qo‘shimchа mаhsulоtlаr bеlgilаngаn
kоeffitsiyеntlаr yordаmidа аsоsiy mаhsulоtlаrgа аylаntirilаdi. Ulаrni
аsоsiy mаhsulоtlаrning miqdоrigа qo‘shib, jаmi yalpi dоn mаhsulоtining
shаrtli miqdоri аniqlаnаdi. Shundаn so‘ng jаmi ishlаb chiqаrish
хаrаjаtlаridаn shаrtli mаhsulоt sаlmоg‘i mutаnоsib rаvishdаgi sаlmоg‘i
hisоblаnib, ulаrning umumiy summаsi аniqlаnаdi. Shu аniqlаngаn
summа аsоsiy mаhsulоt miqdоrigа tаqsimlаnib, аsоsiy mаhsulоtning
ishlаb chiqаrish tаnnаrхi аniqlаnаdi. Shаrtli yordаmchi mаhsulоt
hissаsigа to‘g‘ri kеlаdigаn ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrii yordаmchi
mаhsulоtning hаqiqiy miqdоrigа tаqsimlаb, yordаmchi mаhsulоtning
ishlаb chiqаrish tаnnаrхi аniqlаnаdi.
Hozirgi davrda Inqirozga qarshi choralar dasturini amalga oshirish
O‘zbekistonning 2010-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng
ustuvor yo‘nalishi bo‘lib hisoblanadi. Prezidentimiz «Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari
va choralari» nomli asarlarida ushbu dasturning konkret bo‘limlari –
belgilangan kompleks chora-tadbirlar haqida to‘xtalib o‘tib, mazkur
chora-tadbirlar orqali hal etilishi lozim bo‘lgan asosiy vazifalarni
belgilab berish asnosida «qat’iy tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab
chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini kamaytirishni rag‘batlan-
tirish hisobidan korxonalarning raqobatdoshligini oshirish lozim»- deb
ta’kidladilar
14
.
Shu maqsadda yaqinda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iqtiso-
14
B.Y.Xodiyev, A.SH.Bekmurodov va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning
«Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli
asarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2009. – 56 b.
354
diyotimizdagi yetakchi tarmoq va sohalarda mahsulot tannarxini kamida
20 foiz tushirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish
borasidagi takliflari ma’qullanganini qayd etish lozim.
Buning uchun har bir dehqon va fermer xo‘jaliklari o‘z faoliyat
yo‘nalishi bo‘yicha tannarxni pasaytirish omillari to‘g‘risida keng va
chuqur tasavvurga ega bo‘lishi lozim. Umumiy holda, mamlakatimiz
korxonalarida tannarxni pasaytirishning asosiy yo‘nalishlari sifatida
quyidagilarga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir (16.3.1-
rasm).
16.3.1-rasm. Tannarxni pasaytirishning asosiy yo‘nalishlari
Mehnat va moddiy pul mablag‘larini tejab-tergab sarflash, ma’mu-
riy boshqarish xarajatlarini va boshqa har qanday o‘rinsiz xarajatlarni
qisqartirish uchun kurash olib borish tannarxni kamaytirishda juda katta
ahamiyatga ega.
Dehqonchilikda hosildorlikni, chorvachilikda mahsuldorlikni
oshirish hamda xarajatlarni qisqartirish avvalo xo‘jalikni mohirlik bilan
boshqarishga, yer, ishlab chiqarish vositalari va mehnat resurslaridan
samarali foydalanishga bog‘liqdir. Xo‘jaliklar rivojlana borgan sari
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yanada ko‘proq yetishtirish va ularni
arzon qilish uchun tobora yangi imkoniyatlar vujudga keladi.
Mahsulot tannarxining kamaytirilishi, avvalo, dehqon va fermer
xo‘jaliklarining ish natijalariga bog‘liqdir. Xo‘jaliklarning asosiy
vazifasi mehnat va mablag‘larni eng kam sarflagan holda qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishni maksimal darajada ko‘paytirishdan
Tannarxni pasaytirishning asosiy
yo‘nalishlari
Import qilinadigan resurslar
narxlarini qayta ko‘rib chiqish
va pasaytirish
Materiallar sarfi me’yorlarini
pasaytirish
Mahalliy xomashyo va
materiallardan foydalanish
darajasini oshirish
Mahsulotlar ishlab chiqarish
texnologiyasini
takomillashtirish
Foydalanilmayotgan ishlab
chiqarish quvvatlarni
konservatsiya qilish
Ma’muriy boshqaruv xodimlari
sonini qisqartirish
355
iborat. Bunga erishmoq uchun qishloq xo‘jaligidagi hamma ishlarni o‘z
vaqtida va sifatli qilib amalga oshirish, mashina texnikasidan,
o‘g‘itlardan va boshqa moddiy vositalardan g‘oyat samarali foydalanish
zarur. Moddiy ne’matlarning hammasi oqilona tashkil etilgan mehnat
bilan qo‘lga kiritiladi. Zamonaviy mashina texnikasi bilan ta’minlangan
xo‘jalik dalalarining yaxshi ishlashi, chorva mollarini yaxshi parvarish
qilish va ayni vaqda qo‘l mehnati sarfini qisqartirishi mumkin.
Har bir dehqon va fermer xo‘jaliklari mehnat unumdorligini
oshirish, o‘z mahsuloti tannarxini kamaytirish yuzasidan puxta o‘ylab
tuzilgan rejaga ega bo‘lishi va bu rejaning amalga oshirilishini qattiq
nazorat qilib turishi lozim.
Mehnat va moddiy mablag‘larni iqtisod qilish rejimini qat’iy
amalga oshirmasdan turib, tannarxni kamaytirish va rentabellikni
oshirish qiyin masaladir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
