Dehqon fermer xujaligi iqtisodiyoti. Dehkan farming economy

10.4. Yerga mulkchilik munosabatlarini takomillashtirish masalasi 

 

Iqtisodiyotni isloh qilishning dastlabki bosqichida asosiy boyligimiz 

bo‘lgan yerga munosabatni o‘zgartirish asosiy yetakchi yo‘nalish bo‘ldi. 

Qishloq xo‘jaligida yerga doir qabul qilingan farmonlar, «Yer kodeksi» 

---

 

233

qishloq xo‘jaligida yer munosabatlarini qanday tashkil etish, yerga 

qanday munosabatda bo‘lish zarurligini ko‘rsatib berdi. Konstitutsiyada 

yer xususiy mulk qilib sotilishi mumkin emasligi, balki uni uzoq 

muddatga ijara shartlari bilan topshirilish mumkinligi yozib qo‘yildi. 

Qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlarining rivojlanishiga, 

dehqonning yerga egalik hissini qayta tiklashga, yerga meros qilib 

qoldirilish huquqi bilan umrbod foydalanish uchun berib qo‘yish orqali 

erishildi. Eng muhimi kishloq xo‘jaligi yuritishning har bir dehqonga 

manfaatdorlik bilan erkin mehnat qilish, o‘z mehnatining natijalarini 

mustaqil tasarruf etish imkonini beradigan vositani yaratishdan iborat 

edi. Dehqon o‘z mehnatining mevalari, yerdan olingan samaraning 

o‘ziga qarashli ekanligini, tekshirilayotan mahsulotning chinakam 

xo‘jayni ekanini ko‘rgandagina o‘zini yerning haqiqiy egasi deb 

chinakamiga his qiladi degan xulosaga keldik. O‘zbekiston 

Respublikasida dehqonchilikning boshqalardan farq qiladigan xususiyati 

shundan iboratki, u sug‘oriladigan yerlarda olib boriladi. Bu yelarda 

qudratli irrigatsiya tarmog‘i xizmat qiladi. Barcha haydaladigan 

yelarning to‘rtdan uch qismidan ko‘prog‘i sug‘oriladigan yerlardir. Shu 

sababli qishloq xo‘jaligini rivojlantirish istiqbollari sug‘oriladigan 

dehqonchilikni rivojlantirish, irrigatsiya va melioratsiya tarmoqlarini 

ko‘rish va ishlab turganlarini qayta qurish, bu tarmoqlar kimning mulki 

bo‘ladi, degan masalani hal qilish bevosita bog‘liqdir. Yerning 

meliorativ holatiga e’tiborni hech qachon susaytirmaslik kerak. 

Respublikamizda 4,3 mln gektar sug‘oriladigan yer bo‘lib, shularning 50 

(foizdan ko‘prog‘i yaxshi meliorativ holatda, qolgan yerlar esa 

yaxshilashni va melioratsiya ishlarni olib borishni talab etadi. Buning 

uchun 1998-yildan boshlab 25 ming gektar yangi yerlarni o‘zlashtirish, 

50 ming gektar yerda qayta o‘zlashtirish ishlarini olib borish hamda 26 

ming gektar yerda kollektor drenaj tarmog‘ini ko‘rish mo‘ljallangan. 

Agar 1990-yilda bir gektar sug‘oriladigan yangi yerni o‘zlashtirsh 

uchun 6,5 ming rubl va ilgaridan sug‘orilib kelingan bir gektar yerni 

qayta o‘zlashtirish uchun 5000 rubl talab qilingan bo‘lsa, hozirgi vaqtda 

xarajatlar taxminan 15–20 barobar oshib ketdi. Ma’lumki birorta ham 

fermer irrigatsiya va melioratsiya ishlarini mustaqil amalga oshira 

olmaydi. Faqat davlatgina melioratsiya tarmog‘ini loyihalashga, 

qurishga, yerlarning sho‘r bosishi, botqoqlikning oldini olish 

masalalarini hal qilishga qodir. Bundan tegishli xulosa chiqarish hozirgi 

vaqtda davlat melioratsiya, irrigatsiya yerlarning unumdorligini oshirish 

---

 

234

dasturlarining hammasini bajarishni o‘z zimmasiga oldi va shu tariqa 

davlatga qarashli bo‘lmagan xo‘jaliklarga   juda katta madad va yordam 

ko‘rsatdi. 

Agrar sohada amalga oshirilayotgan mulkiy-tarkibiy islohotlarda 

birinchi navbatda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylash-

tirish, turli mulk shakllariga, eng avvalo xususiy mulkchilikka asoslan-

gan xo‘jalik yuritish shakllarini joriy etishga muhim e’tibor qaratildi. 

Iqtisodiy islohotlarning dastlabki bosqichlaridanoq zarar ko‘rib 

ishlayotgan shirkat xo‘jaliklarini bosqichma-bosqich tugatib, fermer 

xo‘jaliklariga aylantirish borasida yirik tarkibiy islohotlar amalga 

oshirildi.  

Butun agrar siyosatning muhim masalasi – bu yerga mulkchilik 

munosabatlaridir. Yer-o‘lkamizning eng asosiy boyligi. Shu sababli 

Respublikamizning kelajagi, O‘zbekiston xalqining ertangi kuni ko‘p 

jihatdan yerdan foydalanish munosabatlarining qanday tashkil etilishiga 

bog‘liq bo‘ladi. 

Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov tomonidan davlatning 

ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqilib, dasturda bozor 

munosabatlari asosida qishloq xo‘jaligi tarmog‘ini rivojlantirish orqali 

yuqori pirovard natijaga erishish mumkinligi ko‘zda tutilgan va bu 

jarayonlar agrar tarmoqda o‘z samarasini bermoqda. Ayniqsa qishloq 

xo‘jaligidagi mulkchilik munosabatlari, mahsulot ishlab chiqarish, 

iqtisodiy munosabatlarning keskin o‘zgarishi sababli dehqonning ishlab 

chiqarishga va mulkka egalik hissi yanada ortib bormoqda. Respublika 

agrar sohasida xo‘jalik yuritishning turli shakllari orasida fermer va 

dehqon xo‘jaliklari istiqbolli deb tan olindi. Ular to‘g‘risida hukumat 

tomonidan huquqiy asos yaratildi. Lekin ishlab chiqarish jarayonida 

faoliyat ko‘rsatayotgan subyektlar orasidan fermer xo‘jaliklari o‘zining 

bir qancha afzallik tomonlarini ko‘rsatdi. Bu esa bozor munosabatlarida 

qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishni ko‘paytirish va uning 

samaradorligini oshirishdagi afzalliklari bilan bugungi istiqboli yo‘na-

lishimizga mos kelishini inobatga olib O‘zbekiston Respublikasi 

Prezidentining 2003-yil 24-martdagi «Qishloq xo‘jaligida islohotlarni 

chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlari to‘g‘risida»gi PF-3226-son 

Farmonida fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish ustuvor yo‘nalish qilib 

belgilandi va fermer  xo‘jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi ishlab 

chiqildi. 

Qashqadaryo viloyati respublikamizning janubiy o‘lkalaridan 

---

 

235

bo‘lib, viloyatning tabiiy-iqlim sharoiti, joylashgan o‘rni va mahsulot 

ishlab chiqarishida o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatga egadir. Viloyatda 

qishloq xo‘jaligida turli mulk shakllarining mahsulot ishlab 

chiqarishdagi ulushi keskin o‘zgarishini ayrim ma’lumotlar asosida 

ta’riflash maqsadga muvofiqdir. 

Viloyatda qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish asosan 

fermer xo‘jaliklari, dehqon xo‘jaliklari va qisman shirkat xo‘jaliklari 

hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu xo‘jalik yuritish shakllaridan fermer xo‘jaligi 

qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushini katta qismini 

ishlab chiqaruvchi sifatida yetakchilik qiladi. Jumladan, viloyatda 2013-

yilda fermer xo‘jaliklarida 422669 tonna paxta xomashyosi ishlab 

chiqarilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2014-yilda 421461 tonnani tashkil 

qilgan. 2012–2014-yillarda jami ishlab chiqarilgan paxta xomashyo-

sining 100 foizi fermer xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri keladi. Bundan 

tashqari asosiy qishloq xo‘jalik mahsulotlari turlaridan biri g‘alla, 

viloyatda 2012-yilda 863535 tonna ishlab chiqarilgan bo‘lib, bundan 

7454 tonnasi shirkat xo‘jaliklarida, 734005 tonnasi fermer xo‘jaliklarida 

va qolgan 127192 tonnasi dehqon xo‘jaliklari tomonidan ishlab 

chiqarilgan. 2013-yilda esa 911200 tonna g‘alla yetishtirilgan bo‘lib,  

shundan 6099 tonnasi shirkat xo‘jaliklarida,  783540 tonnasi  fermer 

xo‘jaliklarida  va qolgan 121561 tonnasi esa dehqon xo‘jaliklari 

tomonidan yetishtirib berilgan. Shuningdek, 2014-yilda ham 911200 

tonna boshoqli don mahsulotlari yetishtirilib, shundan 4317 tonnasi 

shirkat xo‘jaliklarida, 781670 tonnasi  fermer xo‘jaliklarida va qolgan 

125213 tonnasi dehqon xo‘jaliklarida yetishtirib berilgan. 

Viloyat fermer xo‘jaligining nafaqat paxta va g‘alla mahsulotlari 

ishlab chiqarishda, balki boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab 

chiqarishdagi salmog‘i ham ortib bormoqda. Jumladan, viloyatda 2014-

yilda jami 205757 tonna go‘sht yetishtirilib, shundan 3592 tonnasi 

shirkat xo‘jaliklarida, 2572 tonnasi fermer xo‘jaliklarida va 186750 

tonna go‘sht dehqon xo‘jaliklarida ishlab chiqarilgan. Sut yetishtirishda 

2014-yilda shirkat xo‘jaliklarining ulushi 0,6 foizni, fermer 

xo‘jaliklarining ulushi 2,0 foizni, dehqon xo‘jaliklarining ulushi esa 97,4 

foizni tashkil etgan. Viloyatda boshqa chorvachilik mahsulotlarining 

ishlab chiqarish hajmi ham yildan yilga ortib bormoqda. Tahlillar 

natijasi shuni ko‘rsatadiki, viloyatimizda o‘simlikchilik va chorvachilik 

mahsulotlarining asosiy qismi fermer va dehqon xo‘jaliklari hissasiga 

to‘g‘ri kelmoqda.  

---

 

236

Viloyatda 2014-yilda barcha toifadagi xo‘jaliklarda don mahsulot-

lari ishlab chiqarish 2012-yilga nisbatan 105,5 foizga oshgan,  biroq 

paxta xomashyosini yetishtirish hajmi esa 99,4 foizga yoki 0,6 foizga 

kamayganligini ko‘rish mumkin. Turli mulkchilikka asoslangan 

xo‘jaliklarda mahsulot yetishtirish hajmi fermer xo‘jaliklarida paxta 100 

foizni, don ekinlari esa 85-86 foizni tashkil etib, boshqa mahsulotlarni 

yetishtiruvchi dehqon xo‘adliklarining ulushi yildan yilga oshib 

borayotganligini 10.4.1-jadval ma’lumotlari tahlilidan ko‘rish mumkin. 

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, mahalliy hokimiyatning fermer va 

dehqon xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlashi va mamlakatimizda olib 

borilayotgan agrar islohotlarning natijasi desak, xato bo‘lmaydi. 

---

 237