|
4.4. Dehqоn хo‘jaligining iqtisоdiy negizi. Хo‘jalikdagi mulkiy
munоsabatlar
Dehqon xo‘jaligi oila a’zolarining birgalikdagi mehnatiga asos-
lanadi va qishloq xo‘jaligi mahsuloti ishlab chiqaradi. Dehqon xo‘jaligi
o‘z mahsulotini bozorga olib chiqib yoki o‘z oilasini oziq-ovqat
mahsulotlari bilan ta’minlab turib ham davlatga, ham jamiyatga juda
katta foyda keltiradi. Endilikda dehqon xo‘jaligida ishlayotgan barcha
oila a’zolarining mehnat faoliyati ish stajiga qo‘shiladi. Hatto keyin-
chalik nafaqa olish huquqi ham qonunlashtiriladi. Bu tadbir orqali
ularning moddiy manfaati kafolatlanadi.
Davlat esa bosh islohotchi sifatida dehqon xo‘jaliklari bilan
iqtisodiy-ijtimoiy aloqalar orqali o‘z manfaatini ko‘zda tutadi. Chunki
turli yig‘imlar, soliqlar orqali davlatning ham manfaatini ikki yoqlama
ko‘rish mumkin. Davlat rag‘batlantiruvchi, islohotlarni amalga
oshiruvchi, ham soliqlar orqali «aylanma oborot» da ishtirok etuvchidir.
Dehqon xo‘jaliklarining tashkil etilishi, ularning faoliyati va
tugatilishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha munosabatlar 1998-yilda qabul
qilingan «Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida»gi Qonuni, «Yer Kodeksi» va
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 15-iyuldagi
300-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Faoliyat ko‘rsatayotgan shaxsiy
yordamchi xo‘jaliklarni dehqon xo‘jaliklariga o‘zgartirish tartibi»ga
muvofiq amalga oshirilib, tartibga solib turiladi. Dehqon xo‘jaliklari
a’zolari, ya’ni birga yashayotgan va faoliyat yuritayotgan oila boshlig‘i,
uning xotini yoki eri, bolalari, shuningdek, farzandlikka olingan bolalari
yoki tarbiya qilishga olgan bolalari, uning ota – onalari, shu bilan birga
mehnatga qobiliyatli boshqa qarindoshlari ham yuqoridagi qonun
hujjatlari asosida faoliyat yuritishadi.
Dehqon xo‘jaligi, umuman boshqa turdagi mustaqil xo‘jalik
yurituvchi subyektlar faoliyatida huquqiy va jismoniy shaxslar bilan
munosabatlar xo‘jalik nomidan uning boshlig‘i orqali amalga oshiriladi.
Shu sababdan ham Qonunda dehqon xo‘jaligi boshlig‘i kim bo‘lishi
alohida ta’kidlangan. Qonunning moddalarida aytilganidek, tomorqa yer
uchastkasiga ega oilaning boshlig‘i yoki oilaning muomala layoqatiga
ega a’zolaridan biri dehqon xo‘jaligi boshlig‘i bo‘lishi mumkin va u
huquqiy yoki jismoniy shaxslar bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarda
dehqon xo‘jaligi nomidan faoliyat ko‘rsatadi. Agar dehqon xo‘jaligi
boshlig‘i mehnat qobiliyatini yo‘qotsa, undan tashqari uzoq vaqt
87
xo‘jalikda bo‘lmagan taqdirda, u o‘zining majburiyatlarini bajarish
vakolatini xo‘jalik a’zolaridan biriga berishga haqlidir. Agar dehqon
xo‘jaligi boshlig‘i vafot etsa, unda tomorqa yer uchastkasiga egalik
qilish huquqini xo‘jalik a’zolari o‘zaro kelishgan holda, dehqon
xo‘jaligining faoliyatini davom ettirishni xohlagan xo‘jalik a’zolaridan
biriga o‘tkazadi.
Dehqon xo‘jaligining asosiy vazifasi qishloq aholisini foydali
mehnat va tadbirkorlik faoliyatiga kеng jаlb etish orqali ishlab chiqarish
kuchlaridan оqilоnа foydalanishga erishish ham shu аsоsda eng kаm
sаrf-xarаjаt birligi evaziga mahsulot yetishtirishni hаr tоmоnlаmа
ko‘paytirishdan iborat. Shuningdek, yer resurslaridan unumli
foydalanish, mamlakat aholisining oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojini
qоndirishga hissа qo‘shish, o‘zi joylаshgan hududlarning ijtimoiy
rivojlanishini ta’minlashda ishtirоk etish kаbi bir qator vazifаlarni
yеchishda hamda dehqon xo‘jaliklari o‘z hissаlarini qo‘shishlari lоzim.
Dehqon xo‘jaliklarida asosiy turdagi ekin turlarining hosildorligi
respublikadagi o‘rtacha ko‘rsatkichga nisbatan 1,2-1,5 marta yuqoriligi
diqqatga sazovordir. Paxta va g‘allani hisobga olmasak (bu ekin turlari
bo‘yicha fermer xo‘jaliklari yaxshi ko‘rsatkichga ega), boshqa ekin
turlari bo‘yicha yuqori hosildorlikka erishilgan. Xususan, kartoshka
bo‘yicha 2005–2013-yillar mobaynida 2,3 barobar, sabzavot ekinlari
bo‘yicha hosildorlik 1,25 marta, poliz, meva-sabzavot bo‘yicha hosil-
dorlik 1,4 barobar oshgan. Bunday ko‘rsatkichga erishilishiga asosiy
sabab, dehqon xo‘jaliklari haqiqiy mulk egasi bo‘lib, egalik hissining va
o‘z yeri, yetishtirayotgan mahsulotiga ishonchining ortib borishi deb
o‘ylaymiz.
Qashqadaryo viloyatida ham dehqon xo‘jaliklari samarali faoliyat
yuritmoqda, buni quyidagi 4.4.1-jadval ma’lumotlari tahlilidan ko‘rish
mumkin.
4.4.1-jadvalda biz Qashqadaryo viloyatining 2011–2014-yillarda
kichik biznes korxonalarining o‘zgarish ko‘rsatkichlarini keltirdik.
Bunda fermer xo‘jaliklari soni 2012–2014-yillarda 7139 tani, yuridik
maqomga ega bo‘lgan dehqon xo‘jaliklarining soni esa 28329 tani
tashkil etgan.
88
4.4.1-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: | 
