ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

Qızlàr úyge kir
Qaratal jaǵısı biydiń kemesi,
Ǵosh jigittiń qızdan bolar dámesi,
Aldında jol baslar sárdar jeńgesi,
Qızdır merekeńdi, qızlar úyge kir.
Kir degende kirmey turmàń uyàlıp,
Túrmeniń sırtınàn àydınlı shàlıp,
Dilwar jeńgeńizdi aldıǵa salıp,
Qızdır merekeni qızlàr úyge kir.
Qızlàrdıń ishinde senseń qızıl gúl,
Qızıl kórse qızıp keter shiyrin til,
Bir gáp àyttım endigisin óziń bil,
Qızdır merekeni qızlàr úyge kir.
Qaraqalpaq
Táriypiń baslanıp massaget, saktan,
Qay jerde bolsań da sen jandıń haqtan,
Tariyxıńdı oqıp kórdim hár jaqtan,
Hár ásirde sarsań bolǵan qaraqalpaq.

---

21
Bir atıń noǵaylı, bir atıń qıpshaq,
Barlıǵında barsań tariyxtı uqsaq.
Jawgershilik bárha baxtıńdı tusap,
Miyraslarıń oyran bolǵan qaraqalpaq.
Basıp óttiń tiken, shatlı jollardan,
Dushpanıń ayırdı qatın-ballardan,
Qorlıq kórdiń neshshe patsha, xanlardan,
Saǵan bir kelmedi dáwran qaraqalpaq.
1. «Aǵları», qosıǵında xalıqtıń milliy ózgesheligi, baǵı-
jemisleri qalayınsha óz sáwleleniwin tapqan?
2. «Qızlar úyge kir» qosıǵı qanday dástúrge baylanıslı 
aytılǵan?.
3. «Qaraqalpaq» qosıǵındaǵı xalıqtıń ótmishtegi tariyxı 
qalay súwretlep berilgen?
XAlÍQ RÁwIYATlARÍ
Qaraqalpaq xalqı awızeki ádebiyatqa oǵada bay 
xalıqlardıń biri. Solardıń ishinde proza menen bayan-
lanatuǵın kórkem dóretpeler ayrıqsha orın iyeleydi. 
Olar xalıq prozası dep ataladı. Xalıq prozasın ózi-
niń aytılıwı, mazmunı, syujetine qaray ilimde ańız, 
ápsana, mif, legenda, bolmıs, ráwiyat hám taǵı basqa 
atlar menen ataydı.
Ráwiyatlar tariyxıy orınlarǵa, tariyxta jasaǵan 
adamlarǵa, tariyxıy bolǵan waqıyalarǵa baylanıslı 
kóterińkilik penen aytılatuǵın hám mazmunında qıya-
lıy súwretlewleri bar awızeki áńgimeler. Usı belgileri 
menen ráwiyatlar xalıq prozasınıń basqa túrlerinen 
ayrılıp turadı.
Xalıq arasında Qońırat, Xojeli, Shımbay, Tórtkúl, 
Ketenler, Gúldirsin hám taǵı basqa qalalardıń payda 
bolıwı haqqında da birneshe ráwiyatlar bar. Dárya, 
kóllerdiń atına baylanıslı da birneshe ráwiyatlar dóre-
gen. Mısalı, Ámiwdárya, Qızketken, Súwenli kanalı, 
Altınkól, Qanlıkól t. b. Ayırım gúmbezlerdiń atına 

---

22
baylanıslı da ráwiyatlar bar. Mısalı, Nazlımxansulıw, 
Tórebek xanım hám basqalar.
Xalıq arasında usı kúnge shekem ótkendegi ataqlı 
adamlar haqqında ráwiyatlar saqlanıp keledi. Mısalı, 
Iskender Zulqarnayn, Shıńǵısxan, Ámir Temur, 
Nawayı, Hákim Ulıqpan t.b. tuwralı da dóretilgen 
ráwiyatlar bar.
Kóp ǵana ráwiyatlar ataqlı biyler, batırlar, jıraw, 
baqsı, shayırlar tuwralı da dóretilgen. Mısalı, Ma-
man biy, Aydos biy, Erejep biy, Ernazar biy, Tóre 
biy, Turım biy, Amanbay batır, Ótesh batır, Soppaslı 
Sıpıra jıraw, Nurabılla jıraw, Berdaq shayır hám taǵı 
basqalar haqqında. Usı atamadaǵı ráwiyatlardıń hám-
mesinde de haqıyqat tariyxta bolǵan, jasaǵan tariyxiy 
tulǵalardıń atlarına baylanıslı kórkem etip dóretilgen 
áńgimelerdi bayqaymız.
Solay etip, xalıq arasında dóregen ráwiyatlardıń 
birewleri bir xalıqtıń arasında keń taraǵan bolsa, al 
birewleri pútkil dúnya xalıqları arasında da tarawı 
múmkin.
Ráwiyatlar qanshelli dárejede qıyal hám kóterińkilik 
penen dóretiliwine qaramastan ózleriniń tariyxıylıǵı 
menen ayırılıp turadı. Mısalı, qaraqalpaq xalqınıń 
tariyxında jasap ótken Maman biy, Turım biy, Erejep 
biy sıyaqlı taǵı basqa da ataqlı biyleri haqqında, 
olardıń ómir jolındaǵı ayırım tariyxıy haqıyqatlıqlar 
kórkemlik penen bayanlanıp, qızıqlı ráwiyatlar dóregen. 
Bul ráwiyatlarda da olar tereń aqıl-oy, tapqırlıq, 
dilwar, sózge sheshenlik, batırlıq, sóz jarısında albırap 
saspaytuǵın sabırlılıq sıyaqlı qásiyetlerdi óz boyına 
jámlegen adamlar bolǵanlıǵı haqıyqatlıq penen sóz 
etiledi.

---

23