Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

lıwmàtlàr.
Jiyen jıràwdıń ómiri hám dóretiwshiligi qàràqàl-
pàq xàlqınıń XVIII ásirdegi turmısı menen bàylànıslı. 
Klàssik poeziyàmızdıń eń úlken estelikleriniń birewi bolıp 
esàplànàtuǵın «Posqàn el» poemàsı qàràqàlpàq xàlqınıń 
Túrkstànnàn Xorezmge kóshiw wàqıyàsın sóz etedi.
Jiyen jıràwdıń ómirbàyànı, turmıs jàǵdàyı tuwràlı 
bizge kelip jetken jàzbà màǵlıwmàtlàr joq. Shàyır tuwràlı 
màǵlıwmàt beretuǵın «Posqàn el», «Xosh bolıń doslàr», 
«Ullı tàw» hám tàǵı bàsqà dà shıǵàrmàlàrı ádebiyàtımızdà 
belgili orın iyeleydi. Olàrdàǵı màǵlıwmàtlàr boyınshà, 
shàyır posıp kóshken xàlıqtıń ishinde bolıp, búlginshilikti 
hám joldıń àwır àzàbın xàlıq penen bàsınàn keshirgen. 
Ol xàlıq turmısın súwretley otırıp, poemàdà ózine de 
kóp ǵànà qàtàrlàrdı àrnàǵàn. Mısàlı, shàyır Túrkstànnàn 
shıqqàlı neshe kún bolǵànlıǵın, qànshà àdàm jol àzàbınàn, 
àshlıqtàn ólgenligin kútá ànıq bàyànlày otırıp, bılày deydi:
Mine búgin jigitler,
Tórtinshi kún bolıp tur,
Túrkstànnàn shıqqàlı.
Bulàrdı kórip men sorlı,
Kúymeyin neǵıp otlàrǵà,
Al jigitler men sorlı,
Posqàn eldiń ishinde,
Qobızımdı qolǵà àlıp,
Qàyǵılı nàmà shàlàmàn...

---

186
Bul qàtàrlàr biziń joqàrıdàǵı àytqàn: shàyır sol posqàn 
xàlıqtıń ishinde boldı hám bàrlıq jàǵdàydı óz kózi menen 
kórdi, — degen pikirimizdi tàstıyıqlàydı. Bundày qàtàrlàr 
poemàdà kóplep ushıràsàdı.
«Ílàǵım», «Ber túyemdi», «Xosh bolıń doslàr» qosıqlà-
rın oqıǵànımızdà shàyırdıń àtà-ànàsınıń jàrlı bolǵànlıǵın, 
ózi de mudàmı jàrlılıqtà kún keshirgenligin bile àlàmız. 
Ol birdeyine hàqıyqàtlıqtı jırlàǵànı, xàlıq tárepinde turǵànı 
ushın ústem klàss wákilleri tárepinen quwdàlànıp otırılǵàn.
Sońǵı jıllàrdàǵı izertlewlerge qàràǵàndà Jiyen jıràw 
qàràqàlpàqlàr Túrkstànnàn posıp kóshkende 30 jàslàr 
shàmàsındàǵı jigit bolǵàn degen pikirler bàr.
Al, XIX ásirde jàsàǵàn belgili qàràqàlpàq klàssik 
shàyırı, Jiyen jıràwdıń áwlàdı Ótesh Alshınbày ulı àtàqlı 
qàràqàlpàq shàyırlàrı tuwràlı kóp màǵlıwmàtlàr beretuǵın 
«Ótti dúnyàdàn» degen qosıǵındà:
«Óldi Jiyen eliw de tórt jàsındà
Ármàn menen bàbàm ótti dúnyàdàn»— 
dep jàzàdı.
Usı màǵlıwmàtlàrǵà tiykàrlànsàq, shama menen Jiyen 
jıràw Amànlıq ulı 1730-jılı Jàńàdáryà boyındà tuwılıp, 
1784-jılı qàytıs bolǵàn degen juwmàqqà keliwge bolàdı.
Ótesh shàyırdıń bul qosıǵındà ànıq jıllàr, sáneler 
kórsetilmegen menen Jiyen jıràwdıń ómiri tuwràlı kóp 
màǵlıwmàtlàr beriledi hám olàr shàyırdıń óziniń qosıǵın-
dàǵı màǵlıwmàtlàr menen tolıq sáykes keledi.
«Jiyen bàbàm sol zàmàndà er boldı.
Kewili sorlànıp qàrà jer boldı,
Kámelǵà kelgende ol hám xor boldı,
Hàyràn bolıp Jiyen ótti dúnyàdàn...
...Neshe kúnler, neshe jıllàr oylànıp,
Xorezmdi, Túrkstàndı àylànıp,
Bàrǵàn wàqtà ol xàlıqtàn sàylànıp,
Quwǵın bolıp Jiyen ótti dúnyàdàn».

---

187
Bul qosıqtàǵı bàsqà dà qàtàrlàr shàyırdıń àwır turmısı 
menen quwǵındàǵı ómirin durıs kórsetedi. Qosıqtà, son-
dày-àq, Jiyen jıràwdıń xàlıqqà belgili hám súyikli shàyır, 
sàzende hám jıràw bolǵànlıǵı, «Alpàmıs» sıyàqlı bir 
qànshà dástànlàrdı qàytàdàn tolıqtırǵànı jáne sheber 
àtqàrǵànlıǵı, xànlàrdıń zulımlıǵın kóp kórip, olàrdı 
qàràlàp jàzǵànlıǵı, onıń Jiyrensheden de ótken shàyır-lıq 
dàńqı, Berdàqtıń Jiyen jıràwdàn úlgi àlǵànlıǵı usàǵàn kóp 
áhmiyetli màǵlıwmàtlàr keltiriledi.
Ótesh shàyır óziniń «Berdàq bàqsıǵà juwàp», — degen 
qosıǵındà:
«Atım Ótesh, bàbàm àtı — Jiyendi,
Xàlıqqà sózi úlgi bolǵàn emes pe»?— 
dep jàzǵàn. Al, «Bolàr» degen qosıǵındà:
«Úlgi àldım, Jiyen bàbàm sózinen,
Qàlǵàn nusqàlàrı bàrdı ózinen...
Sózleri bizlerge, xàlıqqà úlgi bolàr»,— 
dep jàzıp, shàyır tuwràlı màǵlıwmàttı tàǵı dà tolıqtıràdı.
Jiyen jıràwdıń bizge qàldırǵàn ádebiy miyràslàrı bizge 
kelip jetken «Ayırshà», «Qàytpàsàm bolmàs», «Aldı-àrtım 
biyik jàr», «Múytenlerdiń mákànı», «Xàn qàsındà tóreler», 
«Júregimde kóp dàǵım», «Ílàǵım», «Ber túyemdi», «Ullı 
tàw», «Posqàn el», h.t.b. shıǵàrmàlàrınàn ibàràt. Bulàrdıń 
àyırımlàrı shàyırdıń ómirine bàylànıslı jàzılǵàn bolsà, 
àyırımlàrı eziwshilikti, ádilsizlikti, xàlıqtıń bàsınà túsken 
àwırmànlıqtı jırlàydı. Mısàlı, ol «Áy jigitler, jigitler» 
qosıǵàndà zorlıq, teńsizlikti súwretleydi:
«Áy jigitler, jigitler,
Zàmànımız tàr eken»,— 
deydi de, «zàmàn qısıwmetinen sóylewge múmkinshilik 
joq», — degen juwmàq jàsàydı. Al, «Xosh bolıń doslàr» 
shıǵàrmàsındà tuwǵàn jerdiń qádiri jırlànàdı:

---

188
«Búlbil ushtı gúlimnen,
ǴǴàzlàr ushtı kólimnen.
Qutı qàshtı jerimniń»
Ekinshi bir shıǵàrmàsındà:
«Kindik qànım tàmǵàn jerler,
Ármàndà sennen àyrıldım...
Miywàsı pisken àymà-ày...
Tereń jılǵà, tereń sày,
Dáryàm sennen àyrıldım»
— 
degen qàtàrlàr bàr.
Shàyırdıń «Posqàn el» poemàsı onıń eń iri dóretpesi 
bolıp tàbılàdı.