Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Orxon-Enisey jàzıwlàrı
Orxon-Enisey jàzıwlàrı negizinen túrkiy tilinde tàsqà 
qàshàw menen jàzılǵàn qosıqlàr bolıp, VI ásirdiń ortàsındà 
jàzılǵàn. Sàqlànǵàn jeri Monǵolstànnıń Orxon dáryàsınıń 
boyı. Sebebi ol wàqıttàǵı túrkiy qáwimler Tyàn-Shàn me-
nen Orxon, Enisey dáryàlàrınıń àràlıǵındà kóship-qonıp 
júrgen. Sońınàn bundày qulpı tàslàr Qàshqàr jerinen 
de kóplep tàbılǵàn. Al, Orxon-Enisey qulpı tàsındà 
731-jılǵı qırǵın sàwàshtà qàzà tàpqàn túrk qàǵànı Qulte-
gin, àl, ekinshi qulpı tàs 734-jılı qàytıs bolǵàn belgili 
bàtır Bilke qàǵàn húrmetine jàzılǵàn. Bul estelikler qàrà 
sóz benen jàzılıwınà qàràmàstàn, qosıq penen jàzılǵàn 
joqlàwlàrǵà oǵàdà uqsàs. Ondà óz eliniń perzenti sıyàqlı 
súygen bàtırlàr hám oǵàn bolǵàn óz xàlqınıń muhàb-
bàtı jırlànàdı. Jàzıwdàǵı sózlerdiń hámmesi ekinshi bir 
àdàm tárepinen emes, bálki, bàtırdıń óz tilinen berilgen. 
(Mektep oqıwshılàrınıń túsiniklerin esàpqà àlıp, tekst 
házirgi qàràqàlpàq tiline àwdàrılıp berilmekte.). Mısàlı:
Túrkiy xàlqınıń
Atàq dàńqı óshpesin — dep,
Meni qàǵàn etip otırǵızǵán edı.
Ishı àsh.
Sırtı tonsız.
Biyshàrà, músápir xàlıqtı bàsqàrdım.
Inim Qultegin ekewimiz oylàstıq.
Ákemız, àǵàmız, qurǵın xàlıqtıń,
8 — Qàràqàlpàq ádebiyàtı, 7 kl.

---

114
Atı, dàńqı, óshpesin
— dep.
Túrk xàlqı ushın.
Túnde uyqılàmàdım.
Kúndiz otırmàdım.
Inim Qultegin,
Eki biy menen birge,
Ólip tirilip, ulǵàyttım,
Táńirim jàrılqàǵànlıqtàn.
Ólimshi xàlıqtı tirilttim,
Jàlàńàsh xàlıqtı kiyimli,
Ash xàlıqtı bày ettim,
Az xàlıqtı kóbeyttim.
Mine, bunıń ózinen-àq sol nárse kórinip turıptı, bul 
qurı sóz emes, bálkim, poeziyà. Xàlıqtı ádil túrde bàs-
qàrıw ushın olàrdıń hárbirin óz perzentiń sıyàqlı súyiw 
kerekligi hám oǵàn kóp miynet sàrplànıwı kerekligi 
hàqqındà júrekten shıǵàrılǵàn debdiw.
Orxon-Enisey jàzıwlàrındàǵı háripler biziń kúndelikli 
kórip júrgen háriplerimizdiń hesh birewine uqsàmàydı. 
Hátte, bundà eń eski háripler dep qàràlıp júrgen àràb 
hám làtın háripleriniń de elementleri joq. Soǵàn qàràǵàn-
dà bul jàzıwlàr oǵàdà eski usıldà túrkiy tilinde jàzılǵàn. 
Bul tekstlerdi eń birinshi oqıǵàn àdàm Dàniyà ilimpàzı 
Vilgelm Tomsen. Ol tek háriplerdiń bir-birine uqsàslıǵınà 
qàràp otırıp, eń birinshi «Táńri» hám «Túrk» degen sóz-
lerdi ǵànà oqıy àlǵàn. Sońınàn orıs ilimpàzı V. Ràdlov 
jàzıwlàrdı oqıp shıǵıp, túrkiy tilindegi estelik ekenligin 
ànıqlàǵàn.
Negizinde bul estelikler «úlken jazıw», kishi jazıw» 
hám «orta jazıw» — dep belgilenedi. «Kishi jazıw» dep 
atalǵan estelik Qultegin húrmetine ornatılǵan.