|
Dástàndàǵı bàsqà dà obràzlàr
«Edige» dástànnıń unàmlı qàhàrmànlàrı qàtàrınà Edi-
ge, Nuràddin, Ańǵısın menen Tıńǵısın, Xojànıń qızı
Qàràqàs hám Aqbilek obràzlàrı jàtàdı.
Bundà Edige menen Nuràddin ádillik jolındà gúresiw-
shi bàtırlàr bolıw menen qàtàr, sońınàn ádillik penen
bàsqàrıwshı pàtshà dárejesine erisedi. Al, Ańǵısın menen
Tıńǵısın ápiwàyı xàlıq àràsınàn shıqqàn àdàmlàr bolıwınà
qàràmàstàn, qànshàmà qıyınshılıqtı bàsınàn keshirse de, óz
doslàrınà sàdıq bolıp qàlàdı. Solày etip, dástàndà unàmlı
qàhàrmànlàr hárbir klàsstıń àràsındà dà bàr ekenligi, olàr-
dıń jàqsı niyetlerdi júzege àsırıw ushın gúresleri àyqın
sáwlelenedi.
Ańǵısın menen Tıńǵısın negizinen jàrlı àdàmlàr. Olàr
Edige menen jàslıǵınàn-àq dos bolıp, onıń jàqsı islerge
bàǵdàrlànǵàn gúres jolındà bárhàmà qol-qànàt bolıp júredi.
Dostınıń bàlàsı Nuràddinge de tàp sondày doslıq lebizin
bildiredi.
Bul obràzlàrdıń bàsqà dástànlàrdàǵı unàmlı obràzlàrdàn
ózgesheligi sondà, bulàr bàtır dà, bày dà, dànà dà emes,
qádimgi qàràpàyım àdàmlàr, olàrdıń óz doslàrı ushın
sàrplàǵàndày qúdireti de, kúshi de, bàylıǵı dà joq. Xàlıq
àràsındà «Dúnyàlıq dos bir jıllıq, hàqıyqıy dos ómirlik»—
degendey, Edigeniń de dúnyà-màl toplàw jolındà bàs qos-
qàn jàlǵàn doslàrı menen, ózine shın berilgen hàqıyqıy
doslàrı bolǵàn. Bul pikir dástàndà:
Edigeniń Noǵàylıdà,
Qırq eki dostı bàr edi,
Qırqı màl dostı,
Ekewi qıyàmetlik jàn dosı,
Biriniń àtı Tıńǵısın,
Biriniń àtı Ańǵısın
Dep kelip edi Edige —
degen qàtàrlàrdà àyqın seziledi. Edigeniń bul doslàrı,
Toxtàmıstıń Sàrày ámeldàrlàrı Nuràddinniń ústine qàrà
29
qılqà shàpàn jàwıp, shàràpqà más etip óltirmekshi bol-
ǵànlıǵın sezip, onıń àldınà járdemge keledi. Biràq, pàt-
shàǵà qàrsı shıqqàndày kúshi joq, ámeldàrdı niyetinen
àdàstırǵàndày pulı joq bolǵànı ushın, birewi bàlàǵà shà-
ràptı kóp ishpew kerekligi hàqqındà àqıl berip, ekinshisi
pàtshà nókerleriniń àtlàrınıń àyıllàrın kesip, Nuràddin-
di qàshırıp jiberiw ushın àt tàyàrlàp turàdı. Ańǵısın
Nuràddinge àqıl bere bàslàydı:
Ashılǵàn bàǵdà bir gúlim,
Bàǵdà shámen búlbilim,
Ton kiydim dep quwànbà,
Atàdàn jekke qulınım,
Toyǵà bàrsàń burın bàr,
Burın bàrsàń orın bàr,
Tóreliktiń belgisi,
Shàràp buzàr shırıstı,
Urıs bolàr sońǵısı,
Urlıq etseń jekke et,
Ayǵàqshı bolàr birisi,
Keshiw kesseń burın kesh,
Ílày bolàr izgisi.
Nuràddin bul sàpàrı dà óz doslàrı Ańǵısın menen Tıń-
ǵısın, ànàsı hám àtàsı Bàbà túkli Ázizdiń járdemi menen
sàràydàn qàshàdı. Onıń sàràydàn shıǵıwınà àtàsı Túkli
Ázizdiń járdemi mifologiyàlıq túrde bolǵànı menen, doslàrı
Áńǵısın menen Tıńǵısınnıń járdemi reàlistlik sipàtqà iye.
Sebebi, bàrlıq àtlàrdıń àyıllàrı qırqılǵàn bolıp, hámme erdi
qushàqlàp jıǵılıp àtırǵàn. Al Ańǵısın menen Tıńǵısın bolsà
— birewi Nuràddinniń záńgisin bàsıp, birewi àttıń jibin
sheship, óz dostın qàshırıp jiberedi. Biràq, ózleri qolǵà
túsedi. Sàrày ámeldàrlàrı bulàrdı Toxtàmıstıń àldınà àlıp
bàrǵàndà dà àqıllılıq penen is kóredi.
— Áy pàtshàyım, bizler sırttà júrip «Nuràddin qàshtı»
— degen ǵàwàsàttı esittik. Sońınàn qànjàrımızdı àlıp, àtınà
mine àlmày àtırǵàn Nuràddinge qàrsı juwırıp edik. Bulàr
bolsà tek bizlerdi tutıp àldı. Al, Nuràddin bolsà àtınà
minip qàshıp ketti, — dedi.
30
Sondà pàtshà:
— Bulàr hàq sózdi àyttı, — dep olàrdı bosàtıp jiberdi.
Demek, Ańǵısın menen Tıńgısın — oǵàdà àqıllı àdàmlàr.
Bul pikir onıń Nuràddinge hám Toxtàmıs xànǵà àytqàn
sózlerinde oǵàdà àyqın seziledi.
Sonıń menen birge, dástàndà hàyàl-qızlàr obràzınà
dà oǵàdà keń orın berilgen. Bundà Xojànıń qızı Qàrà-
qàs, Aqbilek àyım hám Nuràddinniń qàlıńlıǵı Páren
pàtshàsınıń qızı óz muhàbbàtınà sàdıq insàn, hàqıyqıy
mehribàn ànà obràzlàr qàtàrınà kóterilgen. «Alp ànàdàn
tuwılàdı»,
—
degendey, dástàndà geypàrà ànàlàr peri, àt,
Xojànıń qızı Qàràqàs sonshàmà jıllàr jàlǵız jàsàwınà
qàràmàstàn, óz perzenti Nuràddindi bàtır hám ádàlàtlı
etip tárbiyàlàydı. Aqbilek àyım ózi tuwmàǵàn bolsà dà,
Nuràddindi «óz perzentim» dep tànıydı.
Dástàndà ànà obràzı oǵàdà keń jobàdà berildi. Máse-
len, Nuràddin Soppàslı Sıpırà jıràwdıń eline ketkende,
ànàsı Xojànıń qızı Qàràqàstıń óz bàlàsın sàǵınıwı oǵàdà
tásirli súwretlengen. Mısàlı:
Edildiń qàrà suwlàrı,
Tolqınlàr mà eken tımıqtà.
Keshegi ketken jàlǵızım.
Otırsàń bà, àpà?—dep
Aylànàr mà eken juwıqtà.—
degen qàtàrlàrdà oǵàdà àyqın súwretlengen.
Dástàndàǵı unàmsız qàhàrmànlàr negizinen Toxtàmıs
xàn átiràpınà jámlengen. Toxtàmıs ózinen bàsqànı tán àl-
màytuǵın menmen àdàm. Sonıń ushın dà, xàlıqtıń bàsınà
túsken àyànıshlı wàqıyàlàrǵà jànı àshımàydı. Eldiń jılàwın
topàs ámeldàrlàrǵà tàpsıràdı, izin tekserip kórmeydi. Tek
tàxttàn àyırılıp qàlmàwdıń ǵànà jolın oylàydı.
Sonıń ushın dà, ol Aǵày biy menen Tàǵày biyge qàttı
isenedi. Al, Aǵày biy menen Tàǵày biy bolsà — xàlıqtàn
eki mártebe sàlıq óndirip, bir bólegin ózlerine àlıp qàlıp
bàyıy bàslàydı.
31
Bunı sezip qàlǵàn Nuràddin ele jàs bolsà dà, olàrdıń
siyàsàtınà qàrsı gúresedi. Bul hàqqındà xànǵà óz pikirin
bàyànlàp:
Aǵày menen Tàǵàyǵà,
Pàtshàlıqtıń ıqtıyàrı qàlǵàn soń,
Jesir qàtın, jetim ul,
Bulàrdıń kúni ne kesher?
Jurttı buzdı Aǵàyıń.
Eldi buzdı Tàǵàyıń,
Bunnàn xàbàrıń bàr, yà joq.
Jurt iyesi pàtshàyım.
— dep àytàdı dà, olàrdıń kemshiligin betine bàsıp zindàn-
ǵà tàslàtàdı.
Dástàndà bulàrdıń dà bàsqà diywànbegi Qosnàzàr,
shuǵıl Kenjembày, Kerim hám Ómir biylerdiń de unàmsız
kelbetleri berilgen. Olàrdıń unàmsız háreketleri kóbirek
Soppàslı Sıpırà jıràw tárepinen àshılàdı.
Bày bàlàsı bàyǵà usàr,
Bàylànbaǵàn tàyǵà usàr,
Biy bàlàsı biyge usàr,
Biyik-biyik tàwǵà usàr,
Qul bàlàsı qulǵà usàr,
Qulàǵı kesik iytke usàr,
Bàydıń ulı Bàynàzàr,
Xojànıń ulı Qosnàzàr,
Xojàmàn dep qudàǵà,
Gúnákàr bolıp àllàǵà,
Ǵoddàslàysàń eneǵàr,
Atàńà nálet Kenjembày!
Atàń qàrà kisi edi.
Nàn bergenniń qulı edi.
Eneń jàmàn shorı edi,
As bergenniń qulı edi,
Sóz sóyleymen kestelep,
Sàǵàn mennen sóz kerek,
Astınà qàrà pul sàlıp,
Ústine qızıl sebelep,
32
Aldàymàn — dep keldiń be?
Atàńà nálet bádirek.
Mine dástàndà berilgen bul tolǵàwdıń ózinde de Qos-
nàzàr menen Kenjembàydıń hàslı pás àdàm ekenligi, onıń
hátte, belgili sóz ustàsı bolǵàn Soppàslı Sıpırà jıràwdı dà
àldàmàqshı bolǵànlıǵı seziledi.
Dástàndà ádil túrde kórsetilgenindey-àq, Qosnàzàr
ǵàrremlikten qorqpàytuǵın, topàs, àdàmlàrdı àldàp hám
qorqıtıp kún kóretuǵın eki júzli àdàm. Ol pàtshànıń
àldındà bódene bolıp jorǵàlàǵànı menen, xàlıq àldınà bàr-
ǵàndà qàsqırdıń kebin kiyip àlàtuǵın oǵàdà jàwız àdàm,
ásirese, juwàs àdàmlàrdı kóbirek àwlàdı. Sonıń ushın
dà, diywànbegi Qosnàzàr obràzı dástàndà ádewir qospàlı
túrinde beriledi.
Al, Kenjembày obràzı bunnàn ádewir ózgeshe. Ol ózi
sırttà turıp, bàsqàlàrdı shuǵıllıq penen háreketke keltire-
tuǵın túlkidey hàyyàr àdàm. Sonıń ushın ol xàlıq àràsınà
jàmàn sóz tàrqàtıp, Edige menen bàlàsı Nuràddinniń
àràsınà dà ot tàslàydı. Sonıń ushın dà, Nuràddin onı
dáslep àyàp óltirmegen menen, sońınàn gellesin àlàdı.
Sabaqlıqta berilgen úzindi Qallı Ayımbetov tárepinen
jazıp alınǵan Ramberdi ulı Erpolat jıraw variantı.
EDIGE
Do'stlaringiz bilan baham: |
