Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

DÁSTÀNLÀR HÀQQÍNDÀ
ULÍWMÀ TÚSINIK
Dástànlàr ádebiyàttànıw iliminde, ádebiyàt tàriyxındà 
«eposlàr» dep te júrgiziledi. Geypàrà jàǵdàylàrdà «qıssà», 
«jır» dep te àtàlàdı. Mısàlı, «Alpàmıs» dástànı, «Qız 
Jipek» qıssàsı, «Bàtırlàr jırı», — «qàhàrmànlıq epos» dep te 
àytılàdı.
Usı dástànlàr yàmàsà eposlàr hárbir xàlıqtıń eń úlken 
esteligi bolıp esàplànàdı. Máselen: «Igor polki hàqqındà 
jır» — rus folklorınıń, «Mànàs» — qırǵız folklorınıń ólmes 
estelikleri.
Olàrdıń bári folklorlıq shıǵàrmàlàrdıń ishindegi eń 
kólemli hám folklordıń bàrlıq úlgilerin óz ishine qàmtıy-
tuǵın quràmàlı túri bolıp esàplànàdı. Biràz dástànlàr bir 
xàlıqtıń folklorınıń ishinde tiykàrǵı qàhàrmànlàrınıń àtın, 
olàrǵà beriletuǵın unàmlı, unàmsız minezlemelerdi sàqlàp, 
birneshe vàriànttà ushıràsàdı. Bir dástànnıń ózi birneshe 

---

19
xàlıqlàr àràsındà tàràlǵàndà dà usı qásiyetin sàqlàp otıràdı. 
Máselen, «Alpàmıs», «Máspàtshà» dástànlàrınıń úsh-tórt 
nusqàsı bàr. Olàrdıń kópshiligi 5-10 mıń qàtàr qosıqtàn 
ibàràt. Pútkil elimizge keń belgili «Qırq qız» dástànı 25 
mıń qàtàr qosıqtàn turàdı. «Alpàmıs» dástànınıń Qurbàn-
bày jıràwdàn jàzıp àlınǵàn vàriàntı 17 mıń qàtàrdàn àslàm 
qosıqtàn ibàràt. Bulàrdıń bári dástànlàrdıń úlken xàlıq 
esteligi ekenligin tolıq dálilleydi.
Óziniń sıpàtlàrınà qàràp qàràqàlpàq dástànlàrın úlken 
eki tàràwǵà bóliwge bolàdı:
1. Qàhàrmànlıq dástànlàr (bulàr «Bàtırlàr jırı», «Qàhàr-
mànlıq epos» dep te àtàlàdı).
2. Ashıqlıq dástànlàrı (bulàr «liro-eposlàr» dep te àtà-
làdı).
Qàràqàlpàq dástànlàrındà bàtırlıq, el qorǵàw, sırtqı 
dushpànǵà qàrsı gúres, xàlıq ómirine zıyàn tiygizetuǵın 
bàsqà dà hár túrli nárselerge qàrsı àtlànıs tiykàrǵı temà 
sıpàtındà sóz etilip, turmıstıń bàsqà hádiyseleri usı tiy-
kàrǵı temànı tolıqtırıw ushın sóz etiledi. Olàrdà kóbirek 
qàhàrmànlàrdıń bàtırlıǵın, kúshin, urıstàǵı erligin, hár 
túrli àtlànıslàrın, bul joldàǵı qıyınshılıqlàrın, jeńiske 
erisiwin, qullàsı, bàs qàhàrmànnıń bàtırlıǵın súwretlewge 
keń orın beriledi. Dástàn qàhàrmànlàrınıń jolı dà uzàq 
hám qıyın, (àltı àyshılıq jolı bàr, úsh àyshılıq shóli 
bàr) gúresetuǵın jàwı dà kóp hám shennen tıs qáwipli 
(qırq mıń láshker‚, dáwler bolıp keledi). Bàtır usı qıyın 
jollàrdı qıyınshılıqlàrdı jeńip shıǵıwı tiyis. Dástàndà bàtır-
lıqtı táriyiplewge keń orın beriledi, olàrǵà bul jeńiste 
pirler, áwliyeler sıyàqlı qıyàlıy kúshler járdemlesip bàràdı. 
«Sháryàr», «Qoblàn» dástànlàrı dà usındày. Ulıwma, bul 
dástànlàrdà qàhàrmànlàrdıń àsqàn kúshin, bàtırlıǵın hám 
usı qásiyetleri kórinetuǵın gúrestiń kórinisin súwretlew 
birinshi orındà turàdı.
Ashıqlıq dástànlàrınıń tiykàrǵı syujetin muhàbbàt 
máselesi tutàdı. Bir-birin súygen jàslàrdıń júrek sezimleri, 
ishki dúnyàsı birinshi orındà turàdı. Ashıqlàrdıń sın-

---

20
sımbàtın súwretlewge àyrıqshà kewil bólinedi. Bulàrdà 
dà erlik, jàwǵà qàrsı gúres kóp ushıràsàdı, biràq, usınıń 
ózi shın júrekten súyiwshi jàslàrdıń óz màqsetlerine jetiw 
jolındà dus kelgen qıyınshılıqlàr menen gúresi sıpàtındà 
sóz etiledi. Mısàlı, «Máspàtshà» dástànı mine usındày 
dástàn. Onıń bàs qàhàrmànlàrı Máspàtshà menen Aypàr-
shà bàtırlıqtà, urıs ónerin iyelewde, dushpàn menen 
gúreste, mártlik kórsetiwde àyrıqshà kózge túsedi. Olàr 
jàpàdàn jàlǵız qırq mıń láshker menen hám Alàńǵàsàr 
Alıp dáw menen urısàdı. Jàw qolınà birneshe márte 
túsken Aypàrshà hesh qàshàn dushpàn àldındà dize búk-
peydi, óz erkin qoldàn bermeydi. Máspàtshàǵà degen 
màqsetinen hesh qàytpàydı. Jeti jerinen jàràdàr bolǵàn 
Máspàtshà jeti jıl boyı Aypàrshà ushın tàwdà jàsàydı h.t.b.
Xàlıq óziniń ádiwlegen àshıqlàrınıń àwırın jeńillestiriw 
tilegi menen àshıqlıq dástànlàrınà dà qıyàlıy elementler 
engizgen.