|
Darsning borishi
I.Tashkiliy qism. a) O’quvchilar bilan salomlashish; b) yo’qlama qilish; c) sana va mavzuni taqdimot orqali doskaga tushirish;
II. Uy vazifasi nazorati. O’quvchilardan uyga berilgan topshiriqni so’rash va b’quvchilarning uy vazifasi yuzasidan savollariga javob beriladi.
III. O’tilgan mavzuni takrorlash. O’quvchilar oʻtilgan mavzu boʻyicha savollarga javob berishi
1-topshiriq savol javob (og’zaki bayon qilish). Bu topshiriq asosida har bir oʻquvchi savollarga javob topadi va og’zaki bayon qiladi.
IV.Yangi mavzuni tushuntirish. Dinamika (yun. dynamis — kuch) — mexanikannng jismlar mexanik harakatini ularga taʼsir qiladigan kuchlar bilan bogʻlab oʻrganadigan boʻlimi. Dinamikada statikaning murakkab kuchlar sistemasini sodda holga keltirish qonuniyatlaridan va kinematikadagi harakatni ifodalash usullaridan keng foydalaniladi. Dinamikaning bevosita vazifasi berilgan (qoʻyilgan) kuchlar boʻyicha harakatni aniqlash, agar harakat maʼlum boʻlsa, jismga qoʻyilgan kuchlarni topishdan iborat. Odatda, dinamik deganda yoruglik tezligidan ancha kichik tezlikda harakatlanayotgan har qanday moddiy jismning harakatini oʻrganadi.
Oy va boshqa sayyoralar aylana bo‘ylab deyarli doimiy tezlikda harakat qiladi. Har qanday jism aylanma harakat qilishi uchun unga doimiy kuch ta’sir etib turishi kerak. Agar sayyoralarga bunday kuch ta’sir etmasa, ular to‘g‘ri chiziqli tekis harakat qilishgan bo‘lar edi. Endi dinamika qonunlarini qo‘llab, Oyning Yer atrofida aylanishini ko‘rib chiqaylik. Oy faqat doimiy kuch ta’siridagina aylanma harakat qiladi. Bu kuch Yer tortish kuchi bo‘lib, u Nyutonning II qonuniga asosan: |F| = m|a| formula bilan aniqlanadi, ya’ni Oy massasi m qancha katta bo‘lsa, tortishish kuchi ham shuncha katta bo‘ladi: |F| ~ m. Nyutonning III qonunidagi aks ta’sirga ko‘ra, Oy ham Yerni shunday kuch bilan tortadi: |F| = M|a|, ya’ni Yer massasi Mqancha katta bo‘lsa, tortishish kuchi ham shuncha katta bo‘ladi: |F| ~ M. Agar tortishish kuchi F ham jism massasi m ga, ham Yer massasi M ga proporsional bo‘lsa, demak, bu kuch ularning ko‘paytmasiga ham proporsionaldir: | F |~ mM. (1) Shu bilan birga, Yer markazidan Yer yuzigacha bo‘lgan masofa Yermarkazidan Oygacha bo‘lgan masofadan 60 marta kichik. Jismning Yer ustidagi markazga intilma kuchi esa Oyning orbita bo‘yicha harakatidagi markazga intilma kuchidan 3600 marta katta, ya’ni: |F| ~ 1/r 2. (2).(1) va (2) bog‘lanishlarni umumlashtirib yozsak: | F |~ mM/r 2 yoki:|F| = G mM/r2 , (3) bunda G – proporsionallik koeffitsiyenti. Nyuton tortishish kuchining bunday tabiati faqat Yer bilan Oy orasidagi tortishishgagina emas, balki Quyosh bilan Yer (88-rasm), boshqa sayyoralar bilanQuyosh, atrofimizdagi jismlar bilan Yer orasidagi tortishishga ham tegishli ekanligini kashf etdi. Uning xulosasiga asosan, olamdagi jismlarning o‘zaro tortishish kuchi quyidagicha aniqlanadi:F = G mm/r2, (4) bunda m1, m2 – ta’sirlashishayotgan jismlar massalari, r – ular orasidagi masofa (massalan markazidan o‘lchanadi), G – proporsionallik koeffitsiyenti bo‘lib, u gravitatsiya doimiylik deb ataladi. (4) formulada F gravatatsiya tortish kuchini ifodalaydi.
Bu qonun olamdagi barcha jismlar o‘rtasidagi o‘zaro tortishish kuchini ifodalagani uchun, u Butun olam tortishish qonuni deb ataladi. Bu qonun quyidagicha ta’riflanadi.Ikki jismning o‘zaro tortishish kuchi ularning massalari ko‘paytmasiga to‘g‘ri proporsional va ular orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsionaldir.Agar o‘zaro ta’sirlashuvchi jismlar massasi m1 = m2 = 1 kg va ular orasidagi masofa r = 1 m bo‘lsa, (4) formulada F kuchning son qiymati G ga teng: gravitatsiya doimiysi son jihatdan har birining massasi 1 kg va oralaridagi masofa 1 m bo‘lgan ikki jism orasidagi tortishish kuchiga teng. 1798-yilda ingliz olimi Genri Kavendish uning son qiymati quyidagiga tengligini aniqladi:
G = 6,67 · 10–11m2/kg2N 1/1,5 = 0,667 bo‘lgani uchun masalalar yechishda 6,67 · 10–11 N · m2/kg2 o‘rniga m21,5 ·1010 kg2 1 N . qiymatdan ham foydalanish mumkin.Butun olam tortishish qonuni ta’sirlashayotgan jismlar o‘lchamlari ular orasidagi masofadan juda kichik bo‘lgan hollarda, ya’ni moddiy nuqtalar uchun aniq bajariladi. Shar shaklidagi jismlar uchun ular orasidagi masofa sharlar markazidan o‘lchansa, jismlar orasidagi har qanday masofada ham (4) formula o‘rinli ekanligi ma’lum bo‘ldi. Shuning uchun jismlarni Yerga tortishishini hisoblashda masofani Yerning markaziga nisbatan olish k
V.Yangi mavzuni mustahkamlash. Yangi mavzu boʻyicha 2 guruhga boʻlip savol javob oʻyinini oʻtkazish , oʻquvchilardan tushunmagan va qiziqqan savollariga javob berish va shunga oʻxshash savollarni berish . Bugungi darsimiz sizga yoqdimi. Bugun darsda nimalarni bilib oldingiz?Ana shu o`rganganlaringizdan hayotda to`g`ri va oqilona foydalanasiz degan umiddaman.Darsda faol qatnashib rag`batlantirilgan o`quvchilar ballari e`lon qilinadi.
VI. Uyga vazifa berish. Darsda oʻtilgan mavzuni yaxshilab oʻqip kelish va misollar keltirish
Do'stlaringiz bilan baham: |
