Davlatning iqtisodiy roli

dasturlari  hisoblanadi.  Uning  vazifasi  tartibga  solishning  barcha  usuli  va 

vositalaridan kompleks foydalanishdan iborat.  

Iqtisodiy dasturlar o‘rta muddatli, favquloddagi va maqsadli bo‘lishi mumkin. 

O‘rta  muddatli  umumiqtisodiy  dasturlar  odatda  besh  yilga  tuziladi.  Favquloddagi 

dasturlar  tig‘iz  vaziyatlarda,  masalan,  inqiroz,  ommaviy  ishsizlik  va  kuchli 

inflyasiya  sharoitlarida  ishlab  chiqilib,  qisqa  muddatli  xususiyatga  ega  bo‘ladi. 

Maqsadli  dasturlarning  ob'ekti  tarmoqlar,  mintaqalar,  ijtimoiy  sohalar  va  ilmiy 

tadqiqotlarning har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin.  

Masalan,  mamlakatimizda  2006-2008  yillarda  mahalliy  xomashyo  negizida 

tayyor  mahsulot,  butlovchi  buyumlar  va  materiallar  ishlab  chikarishni 

mahalliylashtirish  dasturi  qabul  qilingan  bo‘lib,  uning  asosiy  maqsadi 

iqtisodiyotning  jadal  va  barqaror  rivojlanishini  ta'minlash,  uning  tashqi  omillarga 

bog‘liqligini  kamaytirish,  ishlab  chiqarish  jarayonlariga  yangi,  samarali 

texnologiyalarni  tatbiq  qilishni  jadallashtirish,  mahalliy  xomashyo  va  ishlab 

chiqarish 

resurslaridan 

keng 

foydalanish, 

shuning 

asosida 

zamonaviy 

raqobatbardosh  mahsulot  ishlab  chiqarishni  ko‘paytirish,  valyuta  mablag‘laridan 

tejamli  va  oqilona  foydalanish,  shuningdek  yangi  ish  joylarini  yaratishdan  iborat. 

Belgilangan  qulay  shart-sharoitlar  va  imtiyozlar  natijasida  Mahalliylashtirish 

dasturi doirasidagi ishlab chiqarish hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. 2004 yilda 

201  ta  mahalliylashtirish  loyihasi  doirasida  135  ta  korxona  ishtirok  etgan  bo‘lsa, 

2008 yilga kelib  loyihalar soni 310 taga, ularda ishtirok etgan korxonalar soni esa 

166  taga  etgan.  Ishlab  chiqarish  hajmi  2006-2008  yillar  mobaynida  avtomobillar 

bilan hisoblanganda 1,9 marta, avtomobillarsiz 3,5 marta o‘sgan

1

.  

«Mamlakatimiz  bo‘yicha  investitsiya  dasturlarini  amalga  oshirish  natijasida 

qariyb  250  milliard  so‘mlik  asosiy  fondga  ega  bo‘lgan  jami  423  ta  ob'ekt, 

jumladan, oziq-ovqat sanoatida 145 ta, qurilish materiallari sanoatida 118 ta, engil 

va to‘qimachilik sanoatida 65 ta, qishloq va o‘rmon xo‘jaligi sohasida 58 ta, kimyo 

va  neft-kimyo  sanoatida  13  ta,  farmatsevtika  tarmog‘ida  8  ta  ob'ekt  ishga 

tushirildi»

2

.    

                                                             

1

 Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги маълумотлари. 

2

 Каримов  И.А.  Жаҳон  молиявий-иқтисодий  инқирози,  Ўзбекистон  шароитида  уни  бартараф  этишнинг 

йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009, 20-б. 

---

 

496 

Ta'lim  tizimidagi  islohotlar  O‘zbekistondagi  barcha  o‘zgarishlarning  negizi 

hisoblanadi.  «Ta'lim  uchun  xarajatlar,  –  degan  edi  Prezidentimiz  I.Karimov,  – 

davlat byudjeti xarajatlari umumiy qiymatining qariyb yarmini tashkil etadi. Biroq 

men  ularni  xarajat  emas,  kelajak  uchun  qo‘yilgan  eng  samarali  sarmoya  deb 

hisoblayman,  Chunki  ta'lim  darajasi  va  sifati  har  qanday  davlatning  istiqbolini 

belgilab beradigan muhim omildir»

1

. SHunga ko‘ra, O‘zbekistonda qabul qilingan 

Kadrlar  tayyorlash  va  Maktab  ta'limi  rivojlantirish  umummilliy  dasturlari  muhim 

o‘rin tutadi.  

Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturini  hayotga  joriy  etishda  davlat  byudjetidan 

qo‘shimcha  sarf-xarajatlar  1997-2001  yillar  oralig‘idagi  o‘tish  davrida  65  mlrd. 

so‘mni tashkil etdi. Ta'lim sohasiga sarflanayotgan xarajatlar bo‘yicha O‘zbekiston 

dunyoda o‘z o‘rniga ega. Xususan, Jahon bankining ma'lumotiga ko‘ra, yalpi ichki 

mahsulotdan  ta'lim  sohasiga  xarajatlar  Rossiyada  3,4  foiz,  AQSH,  Fransiya  va 

Buyuk  Britaniyada  5,3  foizni  tashkil  etadi.  O‘zbekistonda  1998  yilda  ta'lim 

sohasiga  yo‘naltirilgan  xarajatlar  yalpi  ichki  mahsulotning  7,6  foizini,  1999  yilda 

8,1,  2000  yilda  esa  10,3  foizini  tashkil  etdi.  Agar  2003  yilda  jami  byudjet 

xarajatlarining  26,2  foizi  ta'lim  sohasiga  to‘g‘ri  kelgan  bo‘lsa,  2004  yilda  bu 

ko‘rsatkich 27 foizga etdi. 

Mamlakat  byudjetining  8-12  foizi  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturini  amalga 

oshirishga ajratilishi dunyodagi hech bir mamlakat tajribasida ko‘rilmagan. YAlpi 

ichki  mahsulotining  ta'lim  sohasiga  sarflanadigan  ulushi  10  foizdan  12  foizgacha 

ko‘tarildi.  Boshqacha  aytganda,  Milliy  dasturda  ko‘zda  tutilgan  maqsad  va 

vazifalarni ro‘yobga chiqarish ishlariga 1998 yilning o‘zida byudjetdan 103,1 mlrd. 

so‘m sarflangan bo‘lsa, 1999 yilda 143 mlrd. so‘m ajratilgan. Bu mablag‘ning 30,5 

mlrd.  so‘mi  akademik  va  kasb-hunar  kollejlarini  barpo  etishga  sarflandi.  1997-

2005  yillar  davrida  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturini  amalga  oshirish  uchun 

ta'lim  sohasiga  2  trln.  200  mlrd.  so‘mdan  ko‘proq  mablag‘  sarflandi.  2004-2009 

yillarda  kadrlar  tayyorlash  uchun  sarflanadigan  mablag‘  1  trln.  200  mlrd.  qilib 

belgilangan.  O‘tgan  yillar  mobaynida  zamonaviy,  har  tomonlama  jihozlangan 

o‘quv  yurtlarini  barpo  etish  uchun  5  mlrd.  doll.dan  ortiq  byudjet  va  byudjetdan 

tashqari mablag‘lar yo‘naltirildi. 

O‘tgan  davr  mobaynida  Kadrlar  tayyorlash  va  Maktab  ta'limi  rivojlantirish 

umummilliy dasturlari doirasida ahamiyatli ishlar amalga oshirildi. Jumladan: 

-  maktablar,  litsey  va  kollejlarning  zamonaviy  moddiy-texnik  va  o‘quv 

bazasini  shakllantirish  va  mustahkamlash,  ta'lim-tarbiya  jarayoniga  yangi 

standartlar, ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy etildi; 

-  1200  dan  ziyod  akademik  litsey  va  kasb-hunar  kolleji,  4600  dan  ortiq 

umumta'lim maktabi yangitdan bunyod etildi, rekonstruksiya qilindi va zamonaviy 

o‘quv-laboratoriya jihozlari bilan ta'minlandi;    

- keyingi 10 yil davomida o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta'lim tizimida 100 

dan  ziyod  yo‘nalish,  265  ta  mutaxassislik  va  700  ta  kasb  bo‘yicha  professional 

ta'lim  olgan  va  zamonaviy  fikrlash  salohiyatiga  ega  bo‘lgan  bir  million  nafardan 

ortiq yangi avlod mutaxassislari tayyorlandi. 

                                                             

1

 Каримов И.А. Асарлар.Т.13, 437-б. 

---

 

497 

O‘zbekistonda  2008  yil  «YOshlar  yili»  deb  nomlandi  va  unga  oid  maxsus 

davlat  dasturi  qabul  qilindi.  Prezidentimiz  o‘z  ma'ruzasida  «YOshlar  yili» 

dasturining  mazmun-mohiyati,  ahamiyati  hamda  uni  shakllantirishda  e'tibor 

qaratilishi lozim bo‘lgan asosiy jihatlarga to‘xtalib o‘tdi. Jumladan, mazkur dastur 

haqida  gapirganda,  yoshlar  siyosati  masalalarini  tahlil  etayotganda,  biz  yosh 

oilalarning  ehtiyoj  va  talablariga  alohida  e'tibor  qaratishimiz  kerakligi  ta'kidlandi. 

Avvalambor,  yosh  oilalarga munosib uy-joy  va  ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlarni 

yaratib  berish,  ro‘zg‘orni  butlash  uchun  mablag‘  va  kreditlar  bilan  ta'minlash, 

ma'naviy etuk, jismonan sog‘lom bolalarni tarbiyalab voyaga etkazish yo‘lida zarur 

imkoniyatlarni  tug‘dirib  berishimiz  kerakligi,  bu  masalalarning  barchasi  dasturda 

o‘z ifodasini topishi lozimligi uqtirildi

1

. 

Iqtisodiyotni  davlat  tomonidan  tartibga  solish  tashqi  iqtisodiy  usullar 

yordamida  ham  amalga  oshiriladi.  Bunda  maxsus  vosita  va  dastaklar  orqali 

mamlakatning  tashqi  dunyo  bilan  amalga  oshiriladigan  xo‘jalik  aloqalariga 

bevosita ta'sir ko‘rsatiladi.  

Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini rag‘batlantirish 

tadbirlari,  eksportni  kreditlash,  chet  ellardan  investitsiyalar  va  eksport  kreditlarini 

kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi 

savdoda boj to‘lovlarini o‘zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb 

qilish  yoki  cheklash  bo‘yicha  tadbirlar,  mamlakatga  chetdan  ishchi  kuchini  jalb 

qilish,  xalqaro  iqtisodiy  tashkilotlarda  va  davlatlararo  uyushmalarda  qatnashish 

mamlakatlarning  tashqi  iqtisodiy  aloqalarini  tartibga  solishning  asosiy 

vositalaridir.  

SHunday  qilib,  iqtisodiyotni  davlat  tomonidan  tartibga  solishning  qarab 

chiqilgan barcha ichki va  tashqi  iqtisodiy usullari (vosita  va dastaklari) birgalikda 

milliy  iqtisodiyotdagi  takror  ishlab  chiqarish  jarayoniga  va  mamlakatning  tashqi 

iqtisodiy aloqalariga o‘z ta'sirini ko‘rsatadi.