Davlatiy moliya

1. Sug’urta bozorining  mohiyati va tashkiliy-huquqiy asoslari 

Bugungi hayotimiz tasodifiy hodisalarga boy va bu hodisalar har doim ham 

totli bo’lavermaydi. Ko’pchilik hodisalar sog’liqqa, mol-mulkka, insoniyatning 

yashash  turmushiga,  korxonalarning  moliyaviy  holatiga  zarar  keltirishi  yoki 

ko’zda  tutilgan  rejalarni  o’zgartirib  yuborishi  mumkin.  Bunday  sodir  bo’lishi 

mumkin bo’lgan hodisalar “qaltisliklar” nomi bilan bog’liq. Ko’zda tutilmagan 

qaltislikning sodir bo’lishi bilan, tabiiyki uning zararlarini qoplash va oldini olish 

zaruriyati  yuzaga  keladi.  Busiz  ishlab  chiqarish  jarayonlarini  to’xtovsizligini 

ta’minlab, hayot uchun salbiy ta’sirini kamaytirib bo’lmaydi.  

Qaltisliklarning  insonlar  hayoti  uchun  salbiy  ta’sirini  kamaytirish  bu 

“sug’urta”  orqali  amalga  oshiriladi,  bunda  sodir  bo’lgan  salbiy  hodisalar 

oqibatlarini  bartaraf  etishga  ketgan  xarajatlarni  bir  nechta  xo’jalik  yurituvchi 

moliyaviy subyektlar o’rtasida taqsimlash tushuniladi. 

Sug’urtaning moliyaviy bozor munosabatlari tizimidagi asosiy tushunchalari 

mohiyatini anglamasdan turib sug’urta sektorining muammolarini aniqlash va hal 

etish masalasiga nisbatan oqilona yondashib bo’lmaydi. Shulardan eng muhimlari 

jumlasiga,  quyidagi  asosiy  tushunchalar  kiradi:  sug’urta,  sug’urta  faoliyati, 

sug’urta tavakkalchiligi (sug’urta xavfi)

125

, sug’urta bozori, sug’urta bozorining 

professional  ishtirokchilari.  Ushbu  tushunchalar,  odatda,  sug’urta  faoliyatini 

tushunishga  yo’l  ochib  beradi.  Ularning  talqini  esa  sug’urta  tashkilotlarining 

faoliyatini  tartibga  soluvchi  tegishli  me’yoriy-huquqiy  hujjatlarda  o’z  aksini 

topgan. 

Masalan,  O’zbekiston  Respublikasining  2002-yil  5-aprelda  qabul  qilngan 

“Sug’urta faoliyati to’g’risida” gi Qonuniga muvofiq “Sug’urta deganda yuridik 

yoki  jismoniy  shaxslar  to’laydigan  sug’urta  mukofotlaridan  shakllantiriladigan 

pul fondlari hisobidan muayyan voqea yuz berganda ushbu shaxslarga sug’urta 

shartnomasiga  muvofiq  sug’urta  tovonini  to’lash  yo’li  bilan  ularning 

manfaatlarini himoya qilish tushuniladi”.   “Sug’urta faoliyati deganda sug’urta 

bozori professional ishtirokchilarining  sug’urtani  amalga oshirish bilan bog’liq 

faoliyati”  ni  anglatadi.  Sug’urta  tavakkalchiligi  (sug’urta  xavfi)  tushunchasi  – 

sodir bo’lishi va zarar miqdori tasodifiy bo’lgan hodisalarni anglatadi.  

                                                           

125

  O`zbekiston  Respublikasi  “Sug`urta  faoliyati  to`g`risida”gi  Qonunida  “tavakklchilik”,  Fuqarolik  Kodeksida 

“xavf” tushunchalari ishlatilgan. Xalqaro sug`urta sohasida esa “risk” atamasi qo`llaniladi.  

---

699 

“Sug’urta bozori - sug’urta xizmati oldi-sottisi amalga oshiriladigan va unga 

talab va  taklif shakllanadigan  iqtisodiy  pullik  munosabatlarni ayrim  sohasidir”. 

Hamda  shu  qonunning  5-moddasida  “Sug’urta  bozorining  professional 

ishtirokchilari sug’urta  faoliyatining  subyektlari hisoblanadi.  Sug’urtalovchilar, 

sug’urta  vositachilari,  adjasterlar,  aktuariylar,  sug’urta  syurverlari,  shuningdek 

assistans  sug’urta  bozorining  professional  ishtirokchilaridir.  Sug’urta  brokeri, 

qayta sug’urta brokeri va sug’urta agenti sug’urta vositachilari hisoblanadilar”

126

 

deb qayd etilgan. 

Iqtisodiyot  hamda  zamonaviy  iqtisodiyot  nazariyasi  nuqtayi    nazaridan 

sug'urta bozorini sug'urtalanuvchilaming sug'urta  xizmatlariga bo'lgan talablari 

va  sug'urta  tashkilotlarimng    sug'urta  xizmati  bo'yicha  takliflari  bilan 

boshqariladigan iqtisodiy makon yoki tizim sifatida tushunish murnkin. 

Sug’urta bozorida taklif  etilayotgan tovar – sug’urta xizmatlari hisoblanadi. 

Uning  xarid  qiymati  bo’lib  sug’urta  qoplamasi,  ya`ni  sug’urta  himoyasini 

ta`minlash  hiosblanadi.  Sug’urta  xizmatlarining  narxi  sug’urta  ta`rifida  aks 

ettiriladi. U talab va taklifga  taqqoslangan raqobat asosida shakllanadi. 

Rivojlanayotgan  va  rivojlangan  sug’urta  bozorlaridagi  asosiy  muammo 

bo’lib sug’urtalanuvchilarning taklif etilgan xizmatlarni sotib olish qobiliyatiga 

ega emasligi tushuniladi. Bu muammoni hal etilishi bir jihatdan aholining sotib 

olish qobiliyatini o’sishiga va xo’jalik yurituvchi subyektlarning  barqarorligiga, 

ikkinchi  jihatdan  davlatning  umummilliy  darajada  mamlakat  makroiqtisodiyoti 

miqyosida  sug’urta  xizmatlarini  sotib  olishni  o’stirishi  bilan  bog’liq  chora-

tadbirlarga asoslanadi. 

Sug‘urta  xizmatlarining  taklif  etilishi  yetarli  darajada  ixtisoslashgan  va 

moliyaviy barqaror, ehtimoldagi sug‘urtalanuvchilarning talablarini qondirishga 

layoqatli  sug‘urta  tashkilotlarining  mavjud  bo’lishi  orqali  ta’minlanadi. 

Investorlarning  sug‘urta  kompaniyasiga  qiziqishi,  sug‘urta  ta`riflarini  hisoblab 

chiqish uchun zarur statistik va axborot  bazasining mavjudligi, moliya bozorining 

sug‘urta  kompaniyalarining  investitsiyalarini  qaytarilishini  va  daromadliligini 

kafolatlaydigan  darajada  samarali  faoliyat  ko‘rsatishi,  shuningdek,  sug‘urta 

kompaniyalarida  malakali  menejerlaming  va  sug‘urta  xizmati  anderraytingi 

bo‘yicha  mutaxassislaming  mavjudligi  sug'urta  bozorini  shakllantirishning 

muhim omili bo‘lib hisoblanadi. 

Har  qanday  jamiyatda  fuqarolar  va  ularning  jamoasi  o'z  faoliyatlari 

jarayonida  bir-birlari  bilan  tegishli  ijtimoiy  munosabatda  bo'ladilar.  Ushbu 

munosabatlarni bir qolipga solish uchun ularni tartibga keltirish, ya'ni fuqarolar 

va  tashkilotlarning  xatti-harakat  qilish  doirasini  belgilash    zarur.  Davlat 

                                                           

126

 O`zbekiston Respublikasi 358-II-sonli “Sug`urta faoliyati to`g`risida”gi Qonuni 2002-yil  5-aprel, 3-modda.  

---

700 

tomonidan 

sug'urtani 

huquqiy 

tartibga 

solish 

sug'urta 

munosabati 

qatnashchilarining xatti-harakatini huquqiy normalar vositasida amalga oshiradi.  

O’zbekiston  Respublikasining  “Sug’urta  faoliyati  to’g’risida”gi  qonuni 

sug’urta  munosabatlari  ishtirokchilarining  aniq  huquq  chegaralarini,  sug’urta 

faoliyati  ishtirokchilari  tarkibini  belgilab  berdi.  Sug’urta  ikki  sohaga,  hayotni 

sug’urta qilish (jismoniy shaxslarning hayoti, sog’lig’i, mehnat qobiliyati va pul 

ta’minoti  bilan  bog’liq  manfaatlarini  sug’urta  qilish)  va  umumiy  sug’urta 

(shaxsiy, mulkiy sug’urta, javobgarlikni sug’urta qilish hamda hayotni sug’urta 

qilish sohasiga taalluqli bo’lmagan boshqa sug’urta turlari) sohalariga bo’lindi. 

Sug’urta sohalari esa sug’urta tavakkalchiliklari yoki ular guruhlarining va ular 

bilan  bog’liq  majburiyatlarning  umumiy  xususiyatlariga  muvofiq  sug’urta 

turlariga bo’lindi. 

“Sug'urta  faoliyati  to'g'risida”  gi  Qonunning  10-moddasida  sug'urta 

tashkilotlarini  davlat  ro'yxatidan  o'tkazish  tartibi  aniq  ko'rsatib  qo'yilgan. 

Ma`lumki,  qonun  hujjatlariga  muvofiq,  aksiyadorlik  jamiyati  shaklida  tashkil 

etilgan  sug'urta  tashkilotlari  O'zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligida davlat 

ro'yxatiga  olingan.  Ammo  uzoq  vaqt,    aniqrog'i,  1998-  yilning  birinchi 

yarmigacha  sug'urta  faoliyatini  tartibga  solish  vakolati  berilgan  davlat  sug'urta 

nazorati  organining  tashkil  etilmaganligi  va  ilgari  Adliya  vazirligida  davlat 

ro'yxatiga  olingan  tashkilotlaming  faoliyati  hech  kim  tomonidan  nazorat 

qilinmaganligi  oqibatida  yangi  tashkil  etilgan  sug‘urta  tashkilotlarini  davlat 

ro'yxatiga olishda muammolar paydo bo’lgan. 

Sug'urta  munosabatlari,  avvalo,  fuqarolik-huquqiy  munosabatga  oid 

bo'lganligi tufayli 1996-yilda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik 

kodeksining 52-bobi sug’urtaga bag’ishlangan. Hozirgi kunga qadar amaliyotda 

sug'urta tashkilotlari o'z faoliyatlarini amalga oshirishlarida mazkur kodeksning 

talab-qoidalariga qat`iy rioya etadilar. 

Fuqarolik  kodeksining  sug'urtaga  oid  bobida  jami  47  ta  modda  mavjud 

bo'lib, ularning har biri sug'urta munosabatlarining u yoki bu jihatlarini tartibga 

soladi.  Kodeksda  ixtiyoriy  va  majburiy  sug'urta,  mulkiy  sug'urta  shartnomasi, 

sug'urtalashga  yo’l  qo'yilmaydigan  manfaatlar,  mol-mulkni  sug'urta  qilish, 

shartnoma bo'yicha javobgarlikni sug'urta qilish, majburiy sug'urta va uni amalga 

oshirish tartibi kabi huquqiy normalar o’z aksini topgan. 

Shuningdek, Fuqarolik kodeksida majburiy sug'urtani amalga oshirish tartibi 

ko'rsatilgan.  Chunonchi,  Majburiy  sug'urta  bunday  sug'urta  qilish  majburiyati 

yuklangan shaxs (sug'urta qildiruvchi) sug'urtalovchi bilan sug'urta shartnomasi 

tuzishi vositasida amalga oshiriladi.  

---

701 

Yuqoridagilar  bilan  bir  qatorda  O'zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik 

kodeksida  sug'urta  siri,  sug'urta  puli,  sug'urta  mukofoti  va  sug'urta  badallari, 

sug'urta shartnomasining haqiqiy emasligi to'g'risida me'yorlar qayd etilgan. 

Bundan  tashqari  sug’urta  faoliyatini  tartibga  solib  turuvchi  Prezident 

farmonlari  va  qarorlari,  Vazirlar  Mahkamasining  qarorlari  hamda  Moliya 

vazirligining  me`yoriy hujjatlari mavjud. 

O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2002-yil  27-

noyabrdagi 413-sonli Qarori sug’urta faoliyatida muhim yangilik bo’ldi. Ilk bor 

sug’urtalovchilarning  ustav  kapitaliga    eng  kam  miqdorlar  belgilandi. 

Sug’urtalovchilar  va  sug’urta  brokerlarining  sug’urta  faoliyatini  litsenziyalash 

to’g’risida  nizom,  sug’urta faoliyati klassifikatori tasdiqlandi.  

O’zbekiston 

Respublikasi 

Prezidentining 

2007-yil 

10-apreldagi                      

PQ-618-sonli “Sug’urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirish 

chora-tadbirlari  to’g’risida”gi  Qarori  bilan  2007  -  2010  -  yillarda  O’zbekiston 

Respublikasi sug’urta bozorini isloh qilish va rivojlantirish dasturi tasdiqlandi. 

Ushbu  qaror    sug’urta  bozorini  yanada  rivojlantirish,  raqobatni 

kuchaytirish,  sug’urta  faoliyatining  zamonaviy  va  yangi  turlarini  yaratish, 

sug’urtalaovchilarning  moliyaviy  barqarorligini  mustahkamlash,  ularning 

hududiy  tarmoqlarini  kengaytirish  va  sug’urtani  nazorat  qilish  shakllarini 

takomillashtirish bo’yicha muhim hujjat bo’ldi. 

O’zbekiston  Respublikasi Prezidentining 2007-yil 10-apreldagi PQ-618-

sonli  qarori  bilan  tasdiqlangan  “2007-2010  yillarda  O’zbekiston  Respublikasi 

sug’urta bozorini isloh qilish va rivojlantirish dasturi” ga muvofiq 2008-yil 21- 

aprelda O’zbekiston Respublikasining “Transport vositalari egalarining fuqarolik 

javobgarligini majburiy sug’urta qilish to’g’risida” gi qonuni qabul qilindi.