Davlatiy moliya

2-MAVZU: MOLIYAVIY TIZIM 

REJA: 

1.  Moliyaviy tizimning sohalari va bo’g’inlari 

2.  Yetakchi  xorijiy mamlakatlarning davlat moliyaviy tizimi 

1. Moliyaviy tizimning sohalari va bo’g’inlari 

Faoliyat jarayonida turli pul fondlardan shakllanadigan va foydalaniladigan 

moliyaviy munosabatlar turli sohalarining majmui moliyaviy tizim deyiladi. Unga 

boshqacha  ham  ta’rif  berish  mumkin:  davlat  va  korxonalarning  pul  fondlarini 

shakllantirish, taqsimlash  va  foydalanish  borasidagi  shakl  va  metodlar  tizimiga 

moliyaviy tizim deyiladi. Unga yana quyida ta’rifni ham berish mumkin: “Xo’jalik 

subyektlari,  uy  xo’jaliklari,  davlat  va  maxsus  moliya  institutlarining  pul 

mablag’larini taqsimlaydigan va ishlatadigan moliya munosabatlarining bir-biri 

bilan  bog’liq  va  birgalikda  harakat  qiladigan  kategoriyalari,  bo’g’inlari  va 

sohalarining yig’indisi moliyaviy tizim deyiladi”.  

 “Moliyaviy tizim” tushunchasi keng ma’nodagi “moliya” tushunchasining 

taraqqiyoti  natijasidir.  Mamlakatda  bozor  islohotlarining  amalga  oshirilishi  va  

prinsipial    jihatdan  butunlay  yangi  bo’lgan  iqtisodiy  va  moliyaviy  siyosatning 

hayotga  tatbiq  etilishi  moliyaviy  tizimning  sohalari  va  bo’g’inlariga  nisbatan 

obyektiv  ravishda  yangicha  yondoshuvni  taqozo  etdi.  Unga  muvofiq  ravishda, 

dastlab, moliyaviy tizim  quyidagi ikki sohaga bo’linadi

22

: 

  davlat moliyasi va mahalliy moliya; 

                                                           

22

 Sovetlar davridagi tegishli darsliklarda moliyaviy tizimning sohalari, ko’pchilik hollarda, ikki xil tarzda  talqin qilingan edi. 

Leningrad  (hozirgi  Sankt-Peterburg)  maktabining  vakillari  (Aleksandrov  A.M.,  Voznesenskiy  E.A.,  Jevtyak  P.N., 

Romanovskiy M.V., Kolesnikov V.I. va boshqalar) fikriga ko’ra, moliyaviy tizim odatda, ikki sohadan, ya’ni  1) korxonalar va 

xalq  xo’jaligi  tarmoqlari  moliyasi  hamda  2)  umumdavlat  moliyasidan  iborat  bo’lgan.  Moskva  maktabining  vakillari 

(Shermenev  M.K.,  Nikolskiy  P.S,  Molyakov  D.S.,  Rodionova  V.M.,  Guyda  T.V.  va  boshqalar)  fikricha  esa,  moliyaviy 

tizimning sohalari kuyidagilardan tashkil topgan: 1) moddiy ishlab chiqarish sohasi moliyasi; 2) Davlat byudjeti; 3) noishlab 

chiqarish  sohasi  moliyasi.  Shunday  bo’lishiga  qaramasdan  ularning  har  ikkalasi  ham  SSSRning  iqtisodiy  bazisiga  va  u 

tomonidan amalga oshirilgan moliyaviy siyosatga mazmunan mos kelgan edi. 

---

54 

  xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyasi.  

O‘z  navbatida,  moliyaviy  tizimning  har  bir  sohasi  pul  fondlari  va 

daromadlarni shakllantirishning konkret shakllari va metodlariga bog’liq ravishda 

bir  necha  bo’g’inlardan  tashkil  topadi.  Masalan,  davlat  moliyasi  va  mahalliy 

moliya quyidagi bo’g’inlardan tashkil topishi mumkin: 

  davlat byudjeti; 

  byudjetdan tashqari davlat maqsadli fondlari; 

  davlat krediti. 

Shuningdek, xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyasi quyidagi bo’g’inlardan 

iborat: 

  tijorat korxonalari va tashkilotlari moliyasi; 

  moliyaviy vositachilar moliyasi; 

  notijorat tashkilotlari moliyasi. 

Yuqorida keltirilganlarni rasm ko’rinishda quyidagicha ifodalash mumkin: