Davlat va huquq

Qonuniylik huquqning mavjudligi, jamiyatda chinakam
demokratik muhit va huquqiy rejimning o‘rnatilganligidan dalolat
beradi. Zero, buyuk bobomiz Amir Temur ta’kidlaganlaridek:
“Qayerda qonun hukmronlik qilsa, shu yerda erkinlik bo‘ladi”.
Jamiyatda qonuniylikning buzilishi quyidagi hollarda yuzaga
kelishi mumkin: birinchidan,  oliy davlat hokimiyati organlari
tomonidan konstitutsiya va qonunlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri buzilishida;
ikkinchidan,  davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan
qonunlarga va qonun osti hujjatlariga hamda inson huquq va
erkinliklariga rioya etmasligida; uchinchidan, davlat organlarining
konstitutsiya va qonunlarga zid normativ-huquqiy hujjatlarni qabul
qilishi va ular asosida faoliyat yuritishida; to‘rtinchidan, vakolatli
davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning amaldagi
huquq normalarini noto‘g‘ri qo‘llashida va h.k.
Jamiyatda qonuniylikni ta’minlanishiga erishish qabul
qilinayotgan barcha normativ-huquqiy hujjatlarni mavjud
qonunlarga muvofiq bo‘lishi va ularga zid bo‘lmasligi hamda
huquqiy normalarni qonunlarga muvofiq qabul qilinishini taqozo
etadi.
Qonunlar qanchalik takomillashsa, ijtimoiy hayot talablari
qanchalik to‘la aks ettirilsa, ular kishilar ongiga shunchalik chuqur
ta’sir etadi hamda fuqarolarning bu huquqiy normalarni o‘z
ixtiyorlari bilan amalga oshirishlariga erishish mumkin.
2-§. Qonuniylik prinsiplari va kafolatlari
Jamiyatda qonuniylikni ta’minlashga bir qancha amaliy
prinsiplarga rioya qilish orqali erishiladi.
Qonuniylikning o‘ziga xos xususiyatlari uning quyidagi
prinsiplarida ifodalanadi:
1. 
Qonuniylikning yagonaligi. Qonunlar mamlakatning barcha
hududida bir xilda qo‘llaniladi. Qonunlar mamlakatning butun
hududida yagona ma’no kasb etishini, bir xilda qo‘llanishini,
hammaning qonun oldida tengligini, aholining biron-bir guruhlari

304
uchun imtiyoz va cheklashlar yo‘qligini bildiradi. Bu haqda
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasida
shunday deyilgan: “O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar
bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili,
dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan
qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar”.
Respublikamizda qonunning yagonaligi va barcha fuqarolarning
qonun oldida tengiligi, birinchidan, O‘zbekiston Konstitutsiyasi
va qonunlarini uning barcha hududida amal qilishini va barcha
normativ-huqiy hujjatlar qonun asosida qabul qilinib, ularga zid
bo‘lmasligini talab qiladi. Ikkinchidan, O‘zbekiston qonunlari uning
ijtimoiy va davlat tuzumini, barcha millat va elatlarning
manfaatlarini qo‘riqlaydi. Uchinchidan, mamlakatning butun
hududida qonunlar bir xilda qo‘llaniladi.
2. 
Qonunning ustuvorligi va hamma uchun majburiyligi.
Jamiyatda qonunlar oliy yuridik kuchga ega, boshqa normativ-
huquqiy hujjatlarning hammasi qonun asosida qabul qilinadi. Biror
bir huquqiy norma qonunga zid bo‘la olmaydi, maboda qonun
bilan boshqa huquqiy norma o‘rtasida shunday nomuvofiqlik paydo
bo‘lgudek bo‘lsa, bunday holda qonun amal qiladi. Bu tamoyil
Konstitutsiyamizning 15-moddasida mustahkamlangan bo‘lib, unda
shunday deyilgan: “O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz
tan olinadi.
Davlat uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat
birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish
ko‘radilar”.
3. 
Qonuniylik va maqsadga muvofiqlik tamoyili.  Mamlakat
hududida amaldagi qonunlarni va boshqa normativ huquqiy
hujjatlarni aniq bajarish har bir davlat organi, jamoat birlashmalari,
mansabdor shaxs va fuqarolar uchun shartdir. Ammo barcha
fuqarolar ham amaldagi qonunlarga bir xilda rioya qilavermaydi.
Ayrim fuqarolar qonunlarga rioya qilmaydi va bunga vaj qilib,
amaldagi qonunlarning eskirib qolganligi hamda ularni hozirgi davr
talablariga javob bermasligini ro‘kach qiladi. Mamlakatdagi
o‘rnatilgan qonunchilik tartibiga ko‘ra vakolatli organ tomonidan
amaldagi qonunlar rasmiy ravishda bekor qilingunga qadar u yuridik
kuchga ega bo‘ladi va unga rioya qilish hamma uchun majburiydir.
Jamiyatda hech bir qonun yo‘qki, u o‘zining yuridik ahamiyatini

305
yo‘qotgan. Agarda qonunlarning birortasi jamiyat manfaatlariga
zid yoki uning talablariga to‘g‘ri kelmaydigan bo‘lsa, bunday holda
qonunchilik tashabbusiga ega subyektlar mazkur qonunlarni bekor
qilish to‘g‘risidagi tashabbus bilan Oliy Majlisga taqdim etadi va
o‘rnatilagan tartibda qonun bekor qilinadi va shundagina u o‘zini
yuridik ahamiyatini yo‘qotgan hisoblanadi.
4. 
Qonuniylikning aholining madaniy darajasi bilan bog‘liqligi.
Qonuniylik madaniyatni oshirishga, madaniyatning rivojlanishi esa
qonuniylikni mustahkamlashga yordam beradi. Qonuniylik bevosita
aholining huquqiy madaniyat darajasi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Jamiyatda aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyat darajasi
qanchalik yuqori bo‘lsa, qonunlarga rioya qilish va ularning
bajarilishi shunchalik yuqori darajada bo‘ladi. Agarda aholining
huquqiy ongi va madaniyat darajasi shakllanmas ekan, bunda
qonuniylikka erishish amrimaholdir. Negaki fuqarolar qonun
chiqaruvchining qonunlarda mustahkamlangan erki, unda qo‘yilgan
talablarni bilmas ekan, bunday hollarda ijobiy natijalar kutilmaydi.
Asosiy sabab xalq qonunlarda qanday imtiyozlar berilgan yoki
qanday harakatlar taqiqlanganligidan bexabar bo‘ladi. Aholining
huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirshda hamda qonuniylikni
samarasini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan 1997-yil 29-avgustda “Jamiyatda huquqiy madaniyatni
yuksaltirish Milliy dasturi” qabul qilingan bo‘lib, bu huquqiy ong
va huquqiy madaniyatni shakllantirishdagi dasturilamal hujjat bo‘lib
xizmat qiladi.
Mamlakatda qonuniylikni ta’minlashda ularni kafolatlash muhim
ahamiyat kasb etadi.
Jamiyatda qonunlar bilan kishilar o‘rtasidagi munosabatlar
tartibga solinar ekan, qonunlarni hayotda to‘g‘ri qo‘llash uchun
qonuniylik tegishli usullar orqali amalga oshiriladi. Bunday usullar
davlat tomonidan belgilangan bo‘lib, qonuniylikning kafolati deb
ataladi.
Qonuniylik kafolatlari – bunda huquqlardan foydalanish va
yuridik burchlarni amalga oshirishga imkon beradigan ijtimoiy
taraqqiyotning obyektiv shart-sharoitlari va davlat hamda jamoat
tashkilotlari tomonidan maxsus ishlab chiqilgan turli-tuman usul
va vositalar tushuniladi.
Qonuniylikni kafolatlash jamiyatda qabul qilingan qonunlarni
ijtimoiy hayotga tatbiq etilishining garovi hisoblanib, davlat ularni

306
qo‘riqlash va mustahkamlashni ta’minlovchi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy,
yuridik, ma’naviy va boshqa omillarga tayanadi. Agarda qonunlar
davlat tomonidan kafolatlanmas ekan, u ijtimoiy munosabatlarni
tartibga solishda o‘zining yuridik ahamiyatiga ega bo‘lmaydi.
Qonuniylikni amalga oshirishning quyidagi kafolatlari mavjud:
Iqtisodiy kafolat davlatning iqtisodiy rivojlanish darajasi: samarali
soliq tizimi, yuqori darajadagi ishlab chiqarish, adolatli taqsimot
tizimining mavjudligi, iqtisodiyotning huquqiy bazasini yaratilganligi
bilan belgilanadi. Shuningdek,  qonuniylik iqtisodning yuqori va
bir xildagi pog‘onasi hisoblanib, har xil turdagi mulk shakllari,
monopoliyaning cheklanishi, ijtimoiy inqirozning yo‘qligi,
fuqarolarning yuqori darajada ijtimoiy va moddiy ta’minlanishi
bilan ham tavsiflanadi.
Jamiyatdagi har bir qabul qilingan qonun o‘zining iqtisodiy
bazasiga ega bo‘lishi lozim, chunki qonundagi normalar amaliyotga
tatbiq etilishi uchun u muayyan bir darajadagi sarf-xarajatlarni
talab qiladi. Masalan: «Ichki ishlar idoralari xodimlarini ijtimoiy
kafolatlash to‘g‘risida»gi qonun qabul qilinib, uni amaliyotga tatbiq
etilishi uchun, qonunda nazarda tutilgan ichki ishlar idoralari
xodimlari uchun davlat katta miqdordagi moliyaviy mablag‘ni
budjetdan ajratishi lozim. Agar qonun qabul qilinsa-yu, lekin
iqtisodiy jihatdan kafolatlanmasa, bu kabi qonunlar amaliyotga
tatbiq etila olmaydi, chunki mazkur qonun normalarini amalga
oshirish bevosita iqtisodiy manbalarga tayanadi.
Siyosiy kafolatlar  davlat va uning faoliyatini holati yuqori
darajada tashkil qilinganligi: hokimiyatlarning taqsimlanish
prinsipining mavjudligi; davlat va hokimiyat organlarining
Konstitutsiya asosida tashkil etilganligi; demokratik siyosiy rejimning
mavjudligi, hurfikrlilik va hokazolarda namoyon bo‘ladi.
Siyosiy kafolat mazmunida demokratizmning mustahkamlanishi,
davlat va jamiyat qurilishi, oshkoralik tarzida jamoatchilik
tomonidan ma’muriy organlar faoliyatini nazorat qilishning
kengayishi, ochiq siyosiy tizimning rivojlanishi va shakllanishiga
erishish tushuniladi.
Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan siyosiy normalarni amalga
oshirish uchun davlat siyosati fuqarolarning erkin fikrlashiga sharoit
yaratib berish, shuningdek, ularga nisbatan taqiqlarni, ommaviy
axborot vositalariga esa senzurani bekor qilish kabi talablar qo‘yiladi
va ular bajarilishi lozim.

307
Mafkuraviy kafolatlar – mafkura, asosan, insonni jamiyatning
buyuk bir oliy qadriyati sifatida talqin etadi. Mafkuraviy kafolat
hurfikrlilik, so‘z va fikr erkinligi, ma’naviy rivojlanish erkinligi,
diniy tolerantlik, jamiyatning yuqori darajada ma’naviyatga va
mafkuraga egaligida namoyon bo‘ladi. Xalqni qonunlarni muqaddas
bilishi, hurmat qilishi va unga bo‘ysunish ruhida tarbiyalash,
aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish asosida erishish
mumkin.
Ijtimoiy kafolat – bunda qonunlar qabul qilishda aholining
ijtimoiy himoyaga muhtoj tabaqalarining ham manfaatlarini
inobatga olinishi lozim. Chunki, davlat tomonidan qabul qilingan
qonun oldida mamlakatning barcha fuqarosi teng bo‘lib, qonun
talablarini xalqning barcha tabaqasi ham birday qabul qilavermaydi.
Shuning uchun qonunlar qabul qilish jarayonida qonun
normalaridagi talablarda jamiyatning barcha tabaqalarining
manfaatlarini inobatga olishi, qonuniylikka erishishning garovidir.
Shuningdek, qonuniylikka erishish uchun mamlakatda kuchli
ijtimoiy siyosat, ya’ni aholining bandlik darajasini yuqoriligi,
ishsizlikdan himoyalanishning kafolatlanganligi, aholining kam
ta’minlangan qismini davlat tomonidan ijtimoiy jihatdan
himoyalanishini amalga oshirmoq zarur.
Jamoatchilik kafolati – qonunlarni amalga oshirishda faqatgina
davlatning tashabbusi yetarli emas. Qonunlarni ijrosini ta’minlashda
davlat organlaridan tashqari, mansabdor shaxslar, ayniqsa, keng
jamoatchilik mahalla, maktab, xotin-qizlar kengashi, nodavlat
tashkilotlari, kasaba uyushmalari muhim o‘rin tutadi. Shuning
uchun mazkur nomlari zikr etilgan jamoat tashkilotlari qonunlarni
amalga oshirilishida hamda ularni buzilishini oldini olishda faol
ishtirok etishi lozim.
Huquqiy kafolat  qonunchilik va huquqiy tizimning
mukammalligi, jamiyat, davlat va fuqarolarning yuqori darajadagi
huquqiy ong va madaniyatga egaligi; yuridik amaliyot va yuridik
doktrinaning rivojlanganligi bilan belgilanadi.
Huquqiy kafolat bir vaqtda yuridik kafolat ham deb nomlanib,
qonuniylikni ta’minlovchi kafolatlarni boshqa turlaridan keskin farq
qiladi hamda samaraliroqdir. Chunki huquqiy kafolat qonunlar
uchun asosiy garov hisoblanadi. Bunda huquqiy normalarning
takomillashuvi, nazoratni kuchayishi, shuningdek, huquqiy

308
normalarning buzilishini oldini olishda mansabdor shaxslarning
faoliyati va javobgarligi katta o‘rin egallaydi.
Jamiyatda qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlash va
qo‘riqlashda huquqiy kafolat ikki usul – ishontirish va majburlash
usullariga tayanadi.
Ishontirish – keng xalq ommasiga qonunlar va huquqiy
normalarni tushuntirish orqali, ular ongiga singdirish va boshqa
tarbiyaviy choralar ko‘rish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Majbur qilish usulida qonunlar va boshqa huquqiy normalar
buzilgan taqdirda davlat organlari tomonidan uning zo‘rlik kuchi
bilan majburiy choralar ko‘rish amalga oshiriladi.
Umuman qonunchilikni ta’minlash va rivojlantirishda,
avvalambor majburlash emas, balki ishontirish asosiy o‘rin tutadi.
Bu, demak, qachonki ishontirish istagan natijani bermasa, huquqiy
normani buzuvchi amaldagi huquqiy tartibotga va ijtimoiy-axloqiy
normalarga qarshi o‘z harakatini davom ettirsa, shu vaqtdagina
majburlash usulini qo‘llash mumkin. Majburlash hamma vaqt
ishontirishga asoslanadi. Ishontirish usuli huquqda ko‘rsatilgan
yurish-turish qoidalarini ta’minlash uchun jamiyat a’zolarining
ongiga davlat va jamoat tashkilotlarining faol, maqsadga muvofiq
ta’sir qilishiga erishishdir.
Qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlash uchun kurashda
jamoatchilik rolining yanada oshirilishi huquqiy davlatning haqiqiy
bir belgisidir.
3-§. Huquqiy tartibot tushunchasi, jamoat tartiboti. Intizom.
Huquqni amalga oshirish va huquqiy normani bajarish
qonuniylikning asosiy talabidir. Bu talabning amalga oshirilishi,
erkin ijtimoiy munosabatlarda shunday tartibni o‘rnatishga olib
kelishi kerakki, bunda subyektiv huquq qarshiliksiz amalga
oshirilishi, huquqiy burch esa og‘ishmay bajarilishi lozim bo‘ladi.
Qonuniylik asosida o‘rnatilagn bunday tartibot huquqiy tartibot
deyiladi.
Demak, huquqiy tartibot  talablarini amalga oshirish asosida
vujudga kelgan ijtimoiy munosabatlarning ma’lum tuzilishidir.
Qonuniylik bilan huquqiy tartibot bir-biridan farq qiladi:
qonuniylikning mazmuni huquqiy normalarga qat’iy va og‘ishmay
rioya etishlarida ifodalansa, huquqiy tartibot esa ijtimoiy

309
munosabatlarda qatnashuvchilarining yurish-turishlari ularning
subyektiv huquq va burchlariga muvofiq kelishida ifodalanadi.
Davlat jamiyatda o‘rnatilgan huquqiy tartibotning kafolatidir.
Shunday qilib, huquqiy tartibot huquqiy munosabatlar doirasida
shu munosabatlarning ishtirokchilari o‘z subyektiv huquqlarini
amalga oshirishlari va huquqiy burchlarini bajarishlari natijasida
vujudga keladi.
Qonuniylikni amalga oshirish huquqiy tartibotni ta’minlash
vositalaridan biri bo‘lsa, huquqiy tartibotni mustahkamlash esa,
o‘z navbatida qonuniylikni mustahkamlashga yordam beradi.
Huquqiy tartibot – huquqiy normalar bilan tartibga solinadigan
ijtimoiy munosabat tartiblarini o‘zida ifodalaydi.
Bu tartiblar qonunlarning aniq amalga oshirilishi vositasi bilan
o‘rnatiladi va uning ifodalanishi shundaki, fuqarolar va
tashkilotlarning huquqiy holati saqlanadi va ularning huquqiy
layoqati qarshiliksiz amalga oshirilishi mumkin bo‘ladi.
Qonunlarsiz qonuniylik bo‘lmaganidek, huquqiy munosabatlarsiz
huquqiy tartibot ham bo‘lishi mumkin emas. Shu bilan birga,
huquqiy tartibot bilan huquqiy munosabatlarning yig‘indisini
tenglashtirib bo‘lmaydi. Ma’lum ijtimoiy munosabatlarning huquq
bilan tartibga solinishi huquqiy munosabatlar yig‘indisini tashkil
qiladi, ya’ni shu munosabat ishtirokchilari uchun qonunda aniq
huquq va burchlar ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Ammo huquqiy tartibot uchun bu yetarli emas, buning uchun
subyektiv huquqlarning amalga oshirilishini, yuridik burchlarning
qat’iy bajarilishini ta’minlovchi kafolatlangan imkoniyatlar bo‘lishi
zarurdir. Huquqiy tartibot huquq bo‘lgan joyda, davlat huquqiy
normalarining amalga oshirilishi ta’minlangan joyda bo‘ladi.
Huquqiy tartibot va jamoat tartiboti har xil tushunchalardir.
Huquqiy tartibot jamoat tartibotining bir qismidir.
Jamoat tartibi – huquqiy normalarning amalga oshirishini va
jamiyat turmush qoidalarini (shu jumladan, axloq, odob va boshqa
huquqiy bo‘lmagan ijtimoiy yurish-turish qoidalarini) hurmatlashni
talab qiladi. Jamoat tartibini buzish faqat huquqiy normalarni emas,
balki turmush qoidalarini hurmat qilmaslik natijasida ham kelib
chiqishi mumkin, bunda javobgarlik, albatta, qonun chiqaruvchi
organ tomonidan ko‘rsatilgan bo‘lishi shart. Jamoat tartibi huquqiy
tartibotga nisbatan kengroq ma’noni anglatadi.
Jamiyatda huquqiy tartibotning o‘rnatilishi va amalga oshirilishi

310
muayyan bir rahbariy g‘oyalar, prinsiplar asosida amalga oshiriladi.
Huquqiy tartibot prinsiplari qonuniylik,  huquqiy tartibotning
yagonaligi, ierarxiyaga asoslanganlik, adolatlilik, huquqiy tartibotning
kafolatlanganligi, normativligi kabi turlardan iborat.
Qonuniylik  –  davlat organlari, mansabdor shaxslar va oddiy
fuqarolarning mavjud normativ-huquqiy hujjatlarga og‘ishmay amal
qilishi.
Huquqiy tartibotning yagonaligi – mamlakatning butun hududida
yagona huquqiy muhit, huquqiy tartibot o‘rnatiladi, mazkur huquqiy
tartibotga to‘g‘ri kelmaydigan boshqacha tarzdagi tartib o‘rnatish
qat’iyan man qilinadi.
Ierarxiyaga asoslanganligi – ierarxiyaning mazmuniga ko‘ra
quyi turuvchi idoraning yuqori turuvchi idoraga bo‘ysunishi, yuqori
turuvchi organning quyi turuvchiga nisbatan hokimiyat xarakteriga
egaligi tushuniladi. Huquqiy tartibotni amalga oshirishda fuqarolar,
avvalambor, qonun va qolaversa, qonunosti normalari bilan tartibga
solingan ijtimoiy tartibotga rioya etishlari lozim.
Adolatlilik  –  huquqiy tartibotning eng asosiy prinsipi hisoblanadi.
Jamiyatda o‘rnatilgan huquqiy tartibot adolatli tarzda bo‘lishi lozim,
shundagina shaxslar bunday huquqiy tartibotga ixtiyoriy rioya
qilishlari mumkin. Huquqiy tartib jamiyatning barcha a’zolari uchun
maqbul bo‘lishi talab etiladi.
Huquqiy tartibotning kafolatlanganligi  –  jamiyatda o‘rnatilgan
har qanday huquqiy tartibot davlat majburlov kuchi bilan
ta’minlanadi. Huquqiy tartibotni ta’minlashda yetakchi o‘rinni
huquqni muhofaza qiluvchi organlar egallaydi. Ayniqsa, sud,
prokuratura va ichki ishlar idoralari muhim o‘rin tutadi, chunki
ular kundalik faoliyatida doimiy ravishda jamoat tartibini saqlash,
jamoat xavsizligini ta’minlash kabi vakolatlarini amalga oshiradilar
va bu orqali huquqiy tartibot o‘rnatiladi.
Huquqiy tartibotning normativligi. Huquqiy norma orqali ijtimoiy
munosabatlar tartibga solinadi. Huquqiy munosabat subyektlarini
aniq belgilaydi va ularga subyektiv huquq va yuridik majburiyat
beradi hamda huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi,
o‘zgartiruvchi hamda bekor qiluvchi yuridik faktlarni ajratadi.
Huquqiy munosabat ishtirokchilarining harakatlarini aniqlashtirib
beradi.
Nazoratga olinganligi – huquqiy tartibot davlat va jamiyat
tomonidan nazoratga olingan bo‘lib, uning o‘rnatilishini

311
ta’minlaydi. Huquqiy tartibot o‘rnatilgan jamiyatda inson huquq
va erkinliklariga rioya etiladi, fuqarolar o‘z majburiyatlarini
ixtiyoriy bajaradi. Shuningdek, fuqarolarning huquqiy xulq-atvorini
amalga oshirish, qonun va qonunosti hujjatlarini sifatli tarzda
yaratishga hamda huquqni to‘g‘ri qo‘llashga erishiladi. Yuqorida
qayd etilgan prinsiplarga tayangan holda jamiyatda huquqiy tartibot
o‘rnatiladi.
Yuridik adabiyotlarda huquqiy tartibotni turlarga ajratish, ya’ni
tasniflash mavjud bo‘lib, u bir necha shakllarda namoyon bo‘ladi:
 – birinchidan, hududiy miqyosiga ko‘ra mamlakat, viloyat va
tuman miqyosida o‘rnatilgan huquqiy tartibot;
 – ikkinchidan, huquq sohasiga ko‘ra: konstitutsiyaviy, moliyaviy,
ma’muriy, jinoiy-huquqiy, boshqa huquq sohalariga asosan
o‘rnatilgan huquqiy tartibot;
 – uchinchidan, huquqiy ta’siriga ko‘ra umumhuquqiy, sohaviy
va alohida normalar bilan tartibga solingan huquqiy tartibot.
Ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish ma’lum tartibini
joriy qilish, kishilarning o‘zaro munosabatlarida mustahkam
intizomni qo‘llab-quvvatlashni nazarda tutadi. Qonuniylik, huquqiy
tartibotni o‘rnatishga kuchli intizom orqali erishiladi.
Intizom – davlat organlari, jamoat tashkilotlari, shuningdek,
korxona va muassasalarda o‘rnatilgan, amal qilinishi lozim bo‘lgan
ichki kun tartibi qoidalari.
Huquqshunoslikda intizomni tasniflashning ko‘p turlari bo‘lib,
lekin shartli ravishda ularni uch guruhga bo‘lib o‘rganish maqsadga
muvofiqdir. Ular davlat intizomi, harbiy intizom va mehnat intizomi
kabi turlardan iborat.
Davlat intizomi – muayyan davlat tomonidan o‘rnatilgan va
shu hududda yashovchi barcha fuqarolar uchun majburiy
ahamiyatga ega tartib-qoidalarga rioya qilishdir.
Davlat intizomi muayyan davlat hududida o‘rnatiladi, mazkur
davlat fuqarolari uchun taalluqli bo‘ladi, intizomni buzish yuridik
oqibatlarni keltirib chiqaradi, o‘rnatilgan intizom davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlanadi.
Harbiy intizom – barcha harbiy xizmatchilarning qonun, harbiy
Nizomlar, komandirlar (boshliqlar) buyruqlari bilan belgilangan
tartib va qoidalarga qat’iy va aniq rioya etilishi tushuniladi.
Harbiy intizomga harbiy burch, shaxsiy mas’uliyat va mislsiz
sadoqat kabi omillar orqali erishiladi.

312
Yuksak harbiy intizomga erishishning asosiy yo‘nalishlari bo‘lib,
ular quyidagilarda ifodalanadi:
 – harbiy xizmatchilarda yuksak axloqiy-ruhiy va jangovar
fazilatlarni tarbiyalash, komandirlariga ongli tarzda bo‘ysunish;
 – har bir harbiy xizmatchining o‘z majburiyatlari va harbiy
nizomlar talablarini bajarishga mas’uliyati;
 – harbiy qismda ichki tartibga bo‘ysunish, barcha harbiy
xizmatchilar tomonidan kundalik rejimga qat’iy rioya qilish;
 – jangovar tayyorgarlikni puxta tashkil etish va u barcha shaxsiy
tarkibni qamrab olishi.
Harbiy intizom qo‘l ostidagilarga kundalik talabchanlik,
xizmatchilarning ijrochiligini nazorat qilish, harbiy xizmatchilarning
sha’nini hurmat qilish va bu haqda doimiy qayg‘urish, ishontirish,
majburlash, jamoatchilik ta’siri kabi omillarni to‘g‘ri uyg‘unlashtirish
va o‘rnida qo‘llash kabi omillarga tayangan holda amalga oshiriladi.
Mehnat intizomi deganda, mehnat jamoalarining, har bir
xodimning mehnatga munosabati, xatti-harakatlarini tartib doirasida
tutishi tushuniladi.
Mehnat intizomi korxona rahbariyati tomonidan o‘rnatiladi va
unga barcha xodimlar rioya etishlari shart bo‘lib, o‘rnatilgan
intizomga rioya qilish barcha xodimlar uchun majburiydir. Xodimlar
tomonidan o‘rnatilgan intizomning buzilishi tanbeh, hayfsan hamda
mehnat shartnomasining bekor qilish kabi intizomiy javobgarliklarga
tortiladi. Shu bilan bir qatorda xodimlar o‘rnatilgan intizomga rioya
qilganliklari uchun rag‘batlantiriladi.

313
XXII BOB. DAVLAT VA HUQUQNING
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
1-§. Fuqarolik jamiyati tushunchasi va mohiyati