Давлат ва дин муносабатларини тартибга солиш моделлари

 

 

 

 

3-топшириқ. Диннинг примитив шаклларини жадвал асосида изоҳланг 

Фетишизм 

Анимизм 

Тотемизм 

Шаманизм 

Тангричилик 

Зардуштийлик 

---

Fetishizm –eng qadi 

-miy diniy tasavvur- 

lardan biri boʻlib, 

“fetish”(portugalcha 

–sehrlangan buyum, 

narsa,tumor) termini 

-ni  ilk bor Golland 

sayyohi V.Bosman 

qoʻllagan boʻlsa 

ham,fransuz  olimi 

Sharl de Brosning 

1760-yilda yozil -

gan“Fetishizm 

haqida” asaridan 

soʻng ommalashib 

ketdi. Uning fikriga 

koʻra, ibtidoiy odam 

uchun uning atrofini 

oʻrab turgan narsa -

lar fetish boʻlib 

xizmat qilgan. 

Keyinchalik “fetish”  

larga xos boʻlgan 

ilohiy obrazlar 

sanam, but, haykal -

chalar yaratilgan. 

But va tumorlar 

gʻayritabiiy dunyo -

dan  keladigan ilo- 

hiy qudrat timsoli 

sifatida tasavvur   

qilingan.Shomonlar 

afsungarlik yoʻli 

bilan buyumlarga  

“jon ato etib”, ular- 

dan yongʻinlarni 

toʻxtatish, yomgʻir   

yogʻdirish, fol 

ochish   uchun 

foydalanganlar. Aj -

dodlarimiz tosh qu -

rollar, tayoq,toʻq -

moq, yogʻoch nayza 

-lar bilan olishuvlar, 

urushlar va ovda 

gʻolib chiqishib, 

ularning ilohiyligiga 

ishonishgan. 

Animizm (lotincha – 

jon, ruh) jon va 

ruhlarga sigʻinish 

boʻlib, hali qabila 

jamoalari   shakllanma- 

gan davrlarda paydo 

boʻlgan. Ingliz etnologi   

E.Teylor 1871-yilda 

animizmni ilk diniy 

tasavvurlarning dast- 

labki bosqichi sifatida 

eʼtirof etgan.Ruhlar -

ning borligiga 

ishonish, tabiat 

kuchlari, hayvon- 

lar,oʻsimliklar  va 

jonsiz narsalarni jonli  

deb tasavvur  qilish, 

ajdod- lar ruhini 

ilohiylashtirish 

animizmning mohiyati- 

ni tashkil etadi. 

E.Teylor fikriga  koʻra,    

ibtidoiy odamlar odam 

oʻlgandan keyin uning 

joni tanasidan   ajraladi 

va abadiy yashaydi, 

deb hisoblaganlar. 

Gʻayrita- biiy kuch 

haqidagi tasavvurlar 

insonning har qanday 

muvaffaqiyati – ovdagi 

omadi, dengizda qoʻlga 

kirit- gan oʻljasi, 

urushdagi gʻalabasi  va 

boshqalar bilan 

bogʻlangan.Tabiatning  

qudratli kuchlari – 

osmon, yer, quyosh, 

oy, yomgʻir, shamol, 

momaqaldiroq, 

chaqmoq, togʻ, daryo, 

adir va oʻrmonlarni ilo  

- hiylashtirib, ularni 

“ruhlar makoni” deb 

oʻylaganlar . 

Totemizmning asosi 

boʻlgan “totem” 

(Shimoliy  Amerika 

hindularining  “Ojibve” 

qabilasi lahjasidagi 

“ot–otem” soʻzidan  

olingan –“uning 

urugʻi”) atamasini 

birinchi marta 1791-

yilda Jon Long “inson - 

ning hayvon va 

oʻsimliklar bilan qon–

qarindoshligi haqidagi 

ishonch”ni anglatuvchi 

soʻz  sifatida qoʻllagan. 

Uning fikriga koʻra, har 

bir qabila  yoki urugʻ 

oʻzlarini biror oʻsimlik 

yoki hayvon bilan 

atagan  va ularga 

aloqador hisoblagan. 

Bu aloqadorlik oʻziga 

xos  qarindoshlik 

sifatida anglangan. 

Bunday hayvon, 

oʻsimlik yoki buyum 

muqaddaslashtirilib, 

unga sigʻinil. Qabila 

boshliqlari oʻz 

“hokimiyati” ramzi 

sifatida boʻri,   ayiq, 

ilon, ajdaho, 

qisqichbaqa, ot, 

burgut, suvsar,baliq , 

quyosh, oy, yulduz 

turkumi ramzi tushiril -

gan belgilar   taqib  

yurganlar. Har bir 

urug’ning shajara 

daraxti boʻlgan 

..Shuningdek, “totem” 

hayvonlarning tishi, 

suyagi,tirnogʻi tumor 

qilib taqilgan, kallasi 

himoya vositasi 

sifatida  osib qoʻyilgan. 

Shamanizm 

(“shaman” soʻzi 

tungus–manchjur 

tilidagi “sa”–bilmoq 

feʼli  bilan bogʻliq, 

“saman” – biluvchi 

kishi). Shamanizm 

animizm,totemizm   

va fetishizm 

natijasida yuzaga 

kelib, u orqali 

kishilar oʻz 

totemlari, ota–bobo 

larining ruhlari bilan 

xayolan bogʻlanish- 

ni  amalga oshirib 

kelganlar.Oʻtmishda   

koʻproq ayollar 

shamanlik bilan 

shugʻullanganlar. 

Shamanlar jazavali, 

tez junbushga 

keladigan kishilar 

boʻlib, odamlar 

ularning ruhlar bilan 

muloqotda boʻlishi, 

jamoaning umid va 

niyatlarini yetka- 

zish, ularning 

irodasini talqin 

qilish qobiliyatiga 

ega ekanligiga juda 

ishonganlar. Sha- 

manlar ritual 

harakatlari orqali – 

ovoz chiqarish, 

ashula aytish, 

raqsga tushish, sak -

rash yoʻli bilan 

nogʻoralar va 

qoʻngʻiroqlar 

ovozlari ostida 

oʻzlarini  jazavaga 

solib, oʻzini   

yoʻqotish, jazavani 

yuqori natijaga 

yetkazish bilan 

afsungarlik 

qilishgan. 

Tangrichilik osmon 

xudosi “Tangri” (Tang 

rixon)ga eʼtiqod qilgan 

qadimiy turkiylarning 

dini boʻlib, mil.avv. 2–

ming yillik oxiri va 1–

ming yillikda vujudga 

kelgan. Koʻpchilik 

mutaxassislar oliy 

osmon xudosi 

shumerlarda “Din- 

gir”,qadim xitoylik- 

larda – “Tyan” va 

xunnlarda-“Chenli” 

nomi bilan mavjud 

boʻlganidan kelib 

chiqib, ularda aynan 

bir xudo -Tangri  

nazarda tutilgan, deb 

eʼtirof etadi. 

Tangrichilik 

taʼlimotiga koʻra, 

Tangri bu – Moviy 

Osmon, Buyuk Osmon 

sohibi ruhi 

boʻlib,uning doimiy 

makoni osmon deb 

hisoblangan.Tangri  

soʻzi turkiy xalqlarda 

Tengri yoki Tengeri 

(oltoy), Tengri 

(qipchoq), Tanri 

(turk),Tengri   (tatar), 

Tangara (yoqut), 

Tengiri (kumiq), Teyri 

(bol   qor–qorachoy), 

Tenger (moʻgʻul), Tura 

(chuvash) shakli ham 

ishlatilgan.

 

Tangrichilikda diniy 

ramz toʻrt tomoni 

teng boʻlgan salb  – 

“adji” hisoblangan. 

Shundan kelib chiqib, 

turkeylaruni  

peshonalariga qizil 

rangda chizib yur- 

ganlar.

 

Tangrichilik 

taʼlimotiga koʻra, 

inson tanasiga“tin” 

(jon) ruhidan puflash 

orqali ungajon kiradi. 

Inson“tin bitti”  (jon 

tugadi, jon chiqdi) 

holatiga yetmaguncha 

umr kechiradi. 

Spitama qabilasidan boʻl- 

gan  Pourushaspa  oʻgʻli 

Ashoga  Zaratushtra  

(yunoncha – Zoroastr, 

pahlaviycha – Zaraxustra 

“boqiy yulduz” va “chiroyli 

tuyalarga ega boʻlgan”) 

ushbu dinning asoschisi 

hisoblanadi. Zardushtiylar 

eʼtiqodiga koʻra, bu nom 

unga Axura–Mazda (yunon- 

cha, Ormuzd “Donishmand-  

lik sohibi”) tomonidan 

berilgan. Zardushtiylikning 

muqaddas manbasi “Aves -

to”(“Apastak”, “Ovisto”, 

“Ovusto”,“Abisto”,“Avasto” 

–“joriy qilingan qatʼiy 

qoidalar”) sanskrit tiliga 

yaqin oʻziga xos (avesto tili) 

tilida yozilgan.

 

Zardushtiy- 

lik taʼlimotiga koʻra, 

Zardusht oʻttiz  yoshga  

yetganida unga paygʻam -

barlik vazifasi berilgan. U 

oʻz tarafdorlari bilan birga 

Aivitak suvi qirgʻoqlarida 

xilvat (yolgʻizlik, chilla)ga 

chiqib ketgan. Xilvatning 

45–kechasi samoga 

koʻtarilib, Vohumanah 

(Behmen) deb nomlangan   

farishta bir necha 

farishtalar bilan birga 

uning koʻkragini yorib, ruhi- 

ni poklaganlar. Vohumanah 

uni jannat, yaʼni Axura–

Mazdaning huzuriga olib 

borgan.

 

Zardushtiylik 

taʼlimotiga koʻra, dunyo 

sinovlardan emas, balki    

yovuzlikka qarshi kurash- 

dan iborat, xolos.Taʼlimot - 

da insoniyat yashayotgan 

dunyo muhim hisoblanadi. 

Shuning uchun unda 

dunyoviy lazzatlardan 

oxirat uchun voz kechish   

masalalari ilgari surilmaydi.

 

Har bir zardushtiy hayotini 

ezgu  fikr – xumata, ezgu 

soʻz – xuxta, ezgu amal – 

xvartsha asosiga qurishi  

hamda yovuz fikr-dujvartsh 

ta, yovuz soʻz – dujuxta, 

yovuz amal – dujmatadan 

saqlanishi zarur. 

 

 

---

4-топшириқ. Берилган саволларга жадвал асосида жавоб беринг 

 

т/р  Саволлар 

Яхудийлик 

Буддизм 

Христианлик 

1 

Вужудга келиши   

Dunyodagi eng qadimiy 

milliy dinlardan biri    bo'lgan  

Yahudiylik taxminan mil.avv. 2 – 

ming yillikda Misrda paydo 

bo'lgan . 

Buddaviylik miloddan avvalgi 

VI–V asrlarda     Shimoliy  

Hindistonda vujudga keldi . 

Xristianlik (yunoncha christos 

– “muqaddas yogʻ surtilgan”, 

“xaloskor”) milodning I asrida 

Falastinda yuzaga kelgan 

jahon dinlaridan biri. 

2 

Таълимоти 

Yahudiylik ta'limoti Xudo 

tomonidan Musoga nozil qilingan  

“O'n (10) amr” ga rioya qilishga 

asoslanadi.

 

O'n amr Muso 

payg'ambarga Tur tog'ida   ikki     

marta tushirilgan bo'lib, “Tavrot”   

ning “Chiqish” va“Ikkinchi qonun”    

kitoblaridan o'rin olgan. 

Budda ta'limotiga ko'ra, olam uch bosqichli 

bo'lib, uning birinchisi – eng  yuqori mutlaq   

osoyishtalik hukm suradigan “nirvana”

 

(sanskritcha – so'lish, o'chish) olamidir.

 

Ikkinchi olam – “rupaloka” (sanskritcha – 

jannat)   “boddhisattvalar”    (sanskritcha – 

mohiyati bilim bo'lgan inson) istiqomat 

qiladigan joy hisoblanadi.   Uchinchi olam – 

“kamaloka” (sanskritcha – do'zah) eng quyi     

olamdir. 

Nikeya va Konstantinopolda o'tkazilgan 

Butun Olam  Soborlarida     qabul qilingan 

“E'tiqod timsolida” xristianlikning    ta'limot 

asoslari 12 banddan iborat bolgan. 

Xristianlik ta'limotiga ko'ra, inson Xudoning 

timsoli sifatida yaralgan. Xristianlik 

ta'limotining ikki markaziy aqidasi 

Xudoning uch qiyofasi va Xudoning 

mujassamlashishiga     bag'ishlangan. 

3 

Пайғамбари 

 

Muso (Moshe)

 

Siddhartha (sanskritcha 

“ezguliklar keltiruvchi”) 

Gautama Shakʼyamuni 

 

Iso Masih

 

4 

Муқаддас 

манбалари 

“Tanah” va “Talmud” Yahudiylik 

-ning   qadimgi  manbalaridan 

hisoblanadi. “Tanah” (xristianla- 

rda  “Qadimgi   ahd”) “Tora” 

(“Tavrot”), “Naviim” (“Payg'am  

barlar”) va “Ketuvim” (“Kitob- 

lar”)    kabi  uch bo'limdan 

tashkil topgan . 

 

 

“Tipitaka”      (yoki        

“Tripitaka”, sanskritcha – 

“Uch savat donolik”) . 

 

Xristianlikning muqaddas 

manbai   “Qadimgi Ahd”     va 

“Yangi Ahd” deb nomlanuvchi 

ikki boʻlimdan tarkib    topgan 

“Bibliya” (yunoncha-“kitob- 

lar”)   kitobi   hisoblanadi. 

5 

Тарқалиши 

16 asrda Eronda yahudiylarga qarshi olib borilgan 

harakatlar natijasida ularning ko'pchiligi Markaziy 

Osiyodan panoh topgan. Bu Markaziy Osiyoda 

yashayotgan yahudiylar sonining yanada oshishiga 

zamin yaratgan. Yahudiylarning Markaziy Osiyo 

mintaqasida uzoq vaqtmobaynida tinch–totuv 

yashashi va bu yerlarga bog'lanib qolishi ularning 

tarkibida “buxoro yahudiylari” deb ataladigan 

qatlamni vujudga keltirdi. Ular, asosan, fors 

tilining Samarqand–Buxoro dialektlarida 

so'zlashishgan. Markaziy Osiyo Chor Rossiyasi 

tomonidan bosib olingach, Rossiyaning Yevropa 

qismidan savdo, tijorat qilish maqsadida ko'plab 

yahudiylar hozirgi O'zbekiston hududiga ko'chib 

kelishdi. 

G'arbda Orol va Kaspiy dengizi bo'ylari, Janubda Hind 

daryosining quyi oqimi, Sharqda Xo'tan (Xitoy)dan 

Banoras (Gang daryosi bo'yidagi shahar)gacha 

cho'zilgan Kushonlar imperiyasining boshqa 

mamlakatlar bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy 

aloqalarining yaxshilanishi, savdo–sotiqning rivoji 

yangi shaharlarning paydo bo'lishiga olib keldi. 

Miloddan avvalgi 1–asrda Termizda buddaviylik 

ustuvor mavqyega ega bo'ldi. Bunda shahar 

zadagonlarining buddaviylikni qabul qilishi va 

ibodatxonalar qurilishiga homiylik qilishlari muhim  

ahamiyat kasb etgan.

 

Qoratepa va Fayoztepa 

ibodatxonalari eng katta sajdagohlardan 

hisoblangan. Ularda Buddaning loydan yasalgan katta 

haykali va stupalar bo'lgan. 

Xristianlik dinining Markaziy Osiyo 

hududiga kirib kelishi ikki yo'l bilan amalga 

oshgani e'tirof etiladi. Birinchisi, milodning 

III  asrlaridan to bugungi kunga qadar 

xristianlikni targ'ib etuvchi 

missionerlarning targ'ibotchilik harakati 

bo'lsa, ikkinchi yo'l, mintaqaning Rossiya 

Imperiyasi tomonidan bosib olinishi va 

xristian diniga e'tiqod qiluvchi aholining 

ushbu mintaqaga ko'plab ko'chib kelishi 

orqali amalga oshgan. 

6 

Оқимлари 

Saduqiylik, farziylik va essaniniylarni o'z ichiga olgan 

oqimlari bor.

 

Saduqiylik klassik oqimlar orasida, 

muayyan o'ziga xosliklari bilan boshqalardan 

farqlanadi. Mazkur oqimning vakillari asosan yirik yer 

egalari, yuqori qatlam vakillari (aristokratlar)dan 

iborat bo'lgan.

 

Farziylar (ibr. – “perushim” – “ayri 

bo'lish”, “nopokliklardan uzoq bo'lish”, “sharhlash”) 

oqimi mil. avv. II asrda e'tiqod va amalda saduqiylikka 

muxolif ravishda yuzaga kelgan.

 

Issiyim ya'ni 

Essaniylar saduqiylik va farziylik bilan bir davrda 

paydo bo'lgan klassik oqimlardan biridir. 

“Issiyim” so'zi tarixiy matnlarda uchramasa–da, 

manbalarda uning “dindor zohidlar” ma'nosini 

anglatishi   ko'proq ta'kidlanadi. 

Buddaviylikning ilk yo'nalishlaridan biri, najot 

topishning tor yo'li bo'lgan “xinayana” miloddan 

avvalgi  I asrda shakllangan   bo'lib, uning asosiy 

qoidalari   “Tipitaka”da bayon  qilingan. “Dzen 

buddizm” В–ВИ asrlarda Xitoyda paydo bo'lgan 

mahayana yo'nalishidagi maktablaridan biridir.

 

Lamaizm (tibetcha – eng ulug') 7-14 asrlarda Tibetda 

mahayana yo'nalishi ta'sirida vujudga kelgan.

 

Neobuddizm ХХ asrning 40–50–yillaridan boshlab 

keng tarqala boshlagan diniy–ideologik oqim bo'lib, 

Birma,  Tailand, Laos, Vyetnam mahalliy  ziyolilarining 

ozodlik   va milliy uyg'onish harakati bilan bog'liqdir 

Pravoslavlik tarixan xristianlikning sharqiy 

yo'nalishi sifatida shakllandi.

 

Katoliklik xristianlik dinining 

eng yirik yo'nalishi hisoblanadi. “Katolik” so'zi butun jahon, 

butun dunyo (umumiy, dunyoviy) degan ma'noga ega.

 

Protestantlik. Yevropa mamlakatlarida Katoliklikda 

kechayotgan jarayonlarga qarshi qaratilgan reformatsiya 

(lotincha реформатио – qayta tashkil qilish, o'zgartirish) 

harakati natijasida vujudga keladi..

 

Kalvinizm (yoki 

puritanlik) asoschisi Fransiyadagi  Reformatsiya harakatining 

yirik namoyandasi Jan Kalvindir (1509 – 1564).

 

Presviterianlar (yunoncha пресбйтерос – qariya) – mo''tadil 

puritanlar.

 

Anglikan cherkovi. Angliyaning davlat dini, 16 

asrda Reformatsiya harakati davomida paydo bo'ldi..

 

Baptizm (yunoncha баптизō – suvga botiraman, 

cho'qintiraman) – 17 asrning boshlarida J. Smit asos 

solgan, son jihatdan tarafdorlari eng ko'p (75 mln. 

kishidan ortiq) bo'lgan Protestantlikning yo'nalishi.

 

Metodistlarguruhi Angliyada 18 asrda paydo bo'lib, 

anglikan cherkovining yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. 

7 

Диний маросим 

ва байрамлари 

Yahudiylarda Rosh Ashona, Yom Kipur, 

Pesax, Shavuot,Sukkot,   Simxa Tora, 

Purim, Hanukka kabi  bayramlar bor. 

Haftalik ibodat (Shabat–Sabt) juma kuni 

Quyoshning   botishi bilan   boshlanadi 

va shanba kuni nihoyasiga yetadi. 

Buddaviylar har oyda  ikki marta  

“Tiyilish    kuni”    marosimini 

o'tkazadilar. Aprеl oyida 2–3 kun 

davomida  nishonlanadigan   “Yangi 

yil bayrami”da Budda, avliyolar,  

ajdodlar yodga olinib,   suv sеpiladi.      

Choʻqintirish (xristianlik diniga 

kiritish),   yevxaristiya     (non va vino 

tamaddi qilish), ruho- niylik  unvonini 

berish,    tavba qilish, miro surtish, 

yeley moyi 

surtish, nikoh.