Davlat universitetining pedagogika instituti pedagogika fakulteti

Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi.
Turkistondagi jadidchilik harakati bu bir tasodif xodisa bо‘lmay, balki hayotimizdagi ijtimoiy-siyosiy ziddiyotlar mahsulidir. Jadidchilik oqimini ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy tomonlarini professor B.Qosimov о‘z tadqiqotida batafsil bayon etgan.
XIX asrning boshlaridan Buxorodagi ma’rifatparvar musulmon ruhoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar tizimiga hamda islom diniga kirib qolgan bid’atlarni isloh qilish fikri paydo bо‘la boshlaydi. Shunday islohot tarafdorlarini jadidchilar, ya’ni yangilik tarafdorlari deb atay boshlaydilar. Jadidizm (arabcha “jadid” sо‘zidan olingan bо‘lib “yangi” degan ma’noni bildiradi). О‘sha davrlardan boshlab bunga qarama-qarshi turgan oqim, ya’ni feodal-о‘rta asrchilik, diniy fanatizm ruhida bо‘lgan kishilarni esa qadimistlar, deb atay boshladilar. XIX asr boshlarida bir qancha ma’rifatparvar mudarrislar Buxoro shahridagi 200 ga yaqin madrasani isloh qilish g‘oyasi bilan chiqdilar. Islohotchilar rahnamosi Marjoniy о‘zining dasturida quyidagi olti asosiy masalalarni qо‘yadi:
Qur’ondagi har qanday diniy masala yuzasidan kishilar bilgan holda о‘zlari erkin fikr yuritsinlar.
Birovning birovga kо‘r-kо‘rona ergashishi qat’iy mann qilinsin.
Madrasalarda о‘qitiladigan hoshiya va shrq kabi quruq mazmunga ega bо‘lgan va madrasa о‘quvchilari uchun foydasiz bо‘lgan hamda ularning 8-10 daqiqa vaqtini bekorga oluvchi darslar dars jadvallaridan olib tashlansin.
Madrasalarda Qur’oni Karim, Hadisi Sharif, ularning tarjimalari va islom tarixi kabi darslar о‘tilsin.
Arifmetika, tarix, jо‘g‘rofiya, tabobat, xandasa, mantiq, falsafa va boshqa dunyoviy fanlarni о‘qishga qarshilik kо‘rsatilmasin.
Har bir ishda musulmonchilikni Muhammad alayhissalom davridagi qadimiy islom madaniyatiga qaytarish kо‘zda tutilsin.
XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida Markaziy Osiyoning kо‘p joylarida jadidchilik harakati kuchayib ketdi. Jadidchilik jamiyati tо‘ntarish yо‘li bilan emas, islohotlar yо‘li bilan rivojlantirishni о‘zining asosiy vazifasi deb belgiladi.
Jadidlar 1906 yildayoq “Taraqqiy” deb nomlangan gazeta nashr ettirib, о‘z g‘oyalarini tarqata boshladilar, oradan kо‘p о‘tmay, “Xurshid”, “Shuhrat” singari yangi gazetalar dunyo yuzini kо‘rdi. Markaziy Osiyoning turli shaharlarida jadid maktablari bodroqdek ochilib, ularda diniy ilmlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar ham keng targ‘ib qilindi. “Jadidlar nima haqida gapirishmasin, hammasi yangi nafas, yangi g‘oya edi, proletar mafkurasi ham, ishchilar sinfi ham yо‘q edi, tabiat birlamchi deguvchilarning mafkurasini deyarli hech kim tushunmas, biladiganlar esa juda ozchilikni tashkil qilar edi. Shuning uchun jadidchilikning yangi g‘oyalar bilan paydo bо‘lib, ruhoniylarga, hukmron sinflarga qarshi turishi, madaniyatni yaratishi, bir sо‘z bilan aytganda, yangilik edi, “jadid” jumlasining ma’nosi ham “yangi” demakdir”.
Agar lо‘nda qilib aytsak, jadidlarning harakat dasturi quyidagi masalalarni hal qilishga qaratilgan:
Diniy taassuf va fanatizmga qarshi kurash.
Diniy aqidalarga asoslangan о‘rta asr maktablari о‘rniga Ovrо‘po qabiladagi dunyoviy ilmlarni ona tilida о‘qitishga moslangan yangi usuldagi maktablarni tashkil etish, feodal davri maorif tizimini isloh qilish.
Jadidchilik g‘oyalarini keng xalq ommasiga yetkazish niyatida yangi о‘zbek adabiy tilini ishlab chiqish, matbuot hurligi uchun kurash, xalq ommasiga tushunarli adabiyot va teatrni yaratish.
Xotin-qizlarni paranjidan chiqarish va jadid maktablariga qatnashlarini ta’minlash yо‘li bilan ular taqdirini о‘zgartirish va oilada islohot о‘tkazish.
Mahalliy boylar va savdogar ahlining siyosiy va iqtisodiy jihatdan rus burjuaziyasi bilan bir huquqda bо‘lishi, mahalliy amaldorlarning chor hukmdorlari tomonidan siquvga olishiga qarshi kurash. Shu yо‘l bilan mustamlakachilik siyosatini isloh qilish.
Asosiy talabalari ana shundan iborat bо‘lgan jadidlar uchun ilm va ma’rifat yagona qurol bо‘lib, ular shu qurol yordami bilan о‘lkada ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun kurashmoqchi bо‘ldilar.
XIX asr boshlarida Buxoroda ma’rifatparvar musulmon ruhoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar tizimiga va islom diniga kirib qolgan bid’atlarni isloh qilish fikri paydo bo’ladi. Ana shu islohot tarafdorlarini jadidlar, yangilik tarafdorlari deb atay boshlaydilar.
O’sha davrdan boshlab bunga qarama-qarshi turgan oqim, diniy fanatizm ruhidagi kishilarni qadimiylar deya boshladilar.
XIX asr boshida Abu Nasr Al Kursaviy boshchiligida ilg’or ma’rifatparvar mudarislar Buxorodagi 200 dan ortiq madrasani isloh qilish g’oyasini ko’tarib chiqdilar. Qadimiylar ularni kofirlar, xudosizlar deb aybladilar.
XIX asrning 50-60 yillarida diniy islohotchilik harakati kengaya boshladi. Bu harakat boshiga mudaris va tarixchi Marjoniy, domla Fozil G’ijdivoniy, Mo’minjon Vobkandiy, Xudoyberdi Boysuniy kabilar turdilar. Bu harakat vakillari madrasa va maktablar dasutridan olib tashlash g’oyasini ko’tarib chiqdilar. Jumladan Rahimjon Marjoniy o’z dasturida quyidagi olti talabni kiritdi.
1. Qur’ondagi har qanday diniy masala yuzasidan kishilar bilgan holda o’zlari erkin fikr yuritsinlar.
2. Kishilarning bir-biriga ko’r-ko’rona ergashishi man qilinsin.
3. Madrasalarda o’qitiladigan hoshiya va irq kabi foydasiz darslar olib tashlansin.
4. Madrasalarda Qur’oni Karim, Hadisi Sharif, ularning tarjimalari, islom tarixi kabi darslar o’tilsin.
5. Arifmetika, tarix, jug’rofiya, tabobat, handasa, mantiq, falsafa va boshqa dunyoviy fanlarni o’qitishga qarshilik ko’rsatilmasin.
6. Har bir ishda musulmonchilikni Muhammad alayhisalom davridagi qadimiy islom madaniyatiga qaytarish ko’zda tutilsin.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida kelib Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida Markaziy Osiyoning ko’p shahar va qishloqlarida jadidchilik harakati avj ola boshladi. Bu harakat mavjud jamiyatning ijtimoiy-madaniy hayotini qayta qurishga qaratilgan. Shu nuqtai nazarda asrimiz boshlarida jadidlar va jadidchilik harakati yuzaga keldi.
1905 yil Rossiyada, 1907 yil Eronda, 1908 yil Turkiyada bo’lgan burjua to’ntarishlar Markaziy Osiyoda jadidchilik harakatining shakllanishi va o’sishida o’z ta’sirini ko’rsatdi.
Jadidchilik jamiyatni to’ntarish yo’li bilan emas, islohotlar yo’li bilan rivojlantirishni asosiy vazifasi deb belgiladi. Jadidchilar barcha qatlamlarning tinch-totuv yashashi va ishlashi g’oyasini ko’tarib chiqdilar.
Jadidlar 1906 yildan e’tiboran «Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat» singari gazetalar chiqarib o’z g’oya va qarashlarini targ’ib qila boshladilar.
Jadidlarning harakat dasturida quyidagi masalalar o’z ifodasini topgan.
1. Diniy taasuf va fanatizmga qarshi kurash.
2. Ona tilida o’qitiladigan Evropa usulidagi yangi maktablar tashkil etish.
3. Yangi o’zbek adabiy tilini ishlab chiqish, adabiyot va teatr yaratish.
4. Xotin-qizlarni jadid maktablariga jalb etish, paranjidan chiqarish.
5. Mahalliy amaldorlarni chor hukumdorlari tomonidan siquvga olinishiga qarshi kurash kabilar. Jadidchilik dastlab Qrimda paydo bo’ldi. Uning asoschisi turkiy qavmdan bo’lgan I. G’aspiralidir.
Sharq xalqlari madaniy hayotida, maktab va maorifida haqiqiy inqilob yasab «usuli jadid» nomi bilan tarixga kirgan «Usuli savjiya» ni u boshlab berdi.
I. G’aspirali 1851 yil 21 martda tavallud topdi. 8 yoshida o’qishga beriladi va gimnaziyada o’qiydi, so’ng Varonej ofitserlar harbiy o’quv yurtiga undan Moskvadagi Milyutin gimnaziyasiga o’tadi va 1868 yilda uni tugallab Boqchasaroyga qaytadi. «Zanjirli» madrasada rus tilidan dars beradi. Oradan ko’p o’tmay o’qish uchun Turkiya-Istambulga undan Frantsiyaga, Vena, Myunxen, Shtutgarda bo’ladi va 1876 yil Boqcharoyga qaytib kelib o’qituvchilikni davom ettiradi.
1883 yil 10 aprelida «Tarjimon» gazetasini chiqaradi va «Bolalar muallimi» darsligini tuzadi.
1884 yilda u 12 bolani yangicha usuli jadid bilan o’qitishga kirishadi va 40 kun ichida burro savodini chiqaradi. Yangi usul maktabda quyidagilarga amal qilinishi kerak:
1. Sinfda bolalar soni 30 tadan oshmasligi.
2. Bolalar yoz va qish boshlaridagina maktabga qabul qilinishi.
3. Har qabul nechta bo’lishidan qat’i nazar bir sinfdan oshmasligi.
4. Har bir muallimda 3-4 sinf bo’lishi.
5. 7-9 yoshli bolalar uchun 5 soatdan oshmasligi, har darsdan so’ng 10 daqiqa tanaffus bo’lishi.
6. Juma va bayram kunlari dam olish.
7. O’n oy o’qishdan so’ng ta’til bo’lishi.
8. Dars zeriktirmasligi.
9. Bolalarni urish va so’kish befoydaligi ko’rsatilgan.
U «Usuli jadid» bilan o’qitishning qoidalarini quyidagicha tushuntiradi.
1. Butun alifboni birdan o’rgatish og’ir, boshda uch, besh harf o’rgatib borish engil.
2. Birinchi darsdan shogirdlarni yozishni boshlamasliklari kerak.
3. Darslar soatlarga, qismlarga ajratib o’rgatilishi.
4. O’quvchi bir darsni o’zlashtirmaguncha ikkinchisiga o’tilmasligi kerak.
5. Harflar bilan tanishtirganda ular haqida kengroq ma’lumot berilishi kerak.
O’quvchilarni har 6 oyda imtihon qilish, yil oxirida sinfdan sinfga o’tkazish, o’zlashtirmaganlarni sinfda qoldirish zarurligi ko’rsatiladi.
Millatning o’zligini ko’rsatadigan xususiyatlardan biri til va maorifdir. Bu ikkisi bo’lmasa millat mustaqil bo’lmaydi. I. G’aspirali 1905 yilda yozgan maqolasida millatning asosi til birligi va din birligi degan.
I. G’aspiralining barcha g’oyalari Markaziy Osiyoga keng tarqaldi. Buxoro, Samarqand, Farg’ona, Namangan, Qo’qon, Toshkent kabi shaharlardagi ziyolilar jadidchilik harakatiga qo’shildilar.
Jadidchilar harakatining namoyondalari maktab, maorif sohasida juda katta targ’ibot-tashviqot ishlarini olib bordilar. Saod chiqarish uslubining yangicha shakllarini kashf qildilar.
Ular tomonidan barcha fanlar uchun dasturlar ishlab chiqildi.