Davlat tilida ish yuritish

 
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
 
Tavsifiy matnlar haqida ma’lumot. 
2. Rasmiy uslubdagi tavsifiy matnlatni sanang. 
3. Tavsifnoma deb nima aytiladi? 
4. Tavsifiy matnlarning leksik-uslubiy xususiyatlari. 
5. Tavsifnomaning tarkibiy qismlari. 
6. Tavsifiy matn necha qismdan iborat va ularda nimalarga e’tibor beriladi. 
7. Yaqin do‘stingiz yoki dugonangizga tavsifnoma yozing. 
8.
 
Tavsifnoma yozishda qanday til birliklaridan ko‘proq foydalandingiz? 
 
 
28-MAVZU: RASMIY-IDORAVIY HUJJATLAR MATNLARINING TIL 
XUSUSIYATLARI VA ULARDA TINISH BELGILARINING 
QO‘LLANILISHI 
REJA: 
1.
 
Hujjatlarning til xususiyatlari.  
2.
 
Rasmiy-idoraviy uslubning xusuisyatlari. 
3.
 
Rasmiy hujjatlarda tinish belgilarini qo‘llash. 
 
Tayanch  so‘z  va  iboralar: 
rasmiy  xat,  hujjatchilik,  til  xususiyati,  tinish 
belgilari,
 
hujjat tayyorlsh, rasmiylashtirish, uslubiy normalar,  xolis, aniq, ixchan, 
lo‘nda,  mazmuniy  to‘liq,  morfologik  va  sintaktik  xususiyatlar,  qoliplashgan 
birikmalar. 
 
O‘zbek  rasmiy  hujjatchiligini  shakllantirish  va  takomillashtirishdagi  eng 
muhim  va  dolzarb  masalalardan  biri  rasmiy  hujjatlarning  tili  va  ularda  tinish 
belgilarining ishlatilishi masalasidir. Chunki ko‘plab rasmiy idoralarda hujjatlarni 
tashkillash va ularda til birliklaridan foydalanish jarayonida xato va kamchiliklar 
tez-tez  uchrab  turibdi.  Hujjat  tayyorlsh  va  rasmiylashtirishda  o‘zbek  tilining 
barcha  asosiy  qonuniyatlari;  adabiy  til  normalari,  tinish  belgilarning  ishlatilish 
qoidalarini  bilish  muhimdir.  Har  bir  rahbar,  boshqaruv  muassasalarining 
xodimlari,  umuman  faoliyati  rasmiy  hujjatlar  bilan  bog’liq  har  bir  kishi  o‘zbek 
tilining  imlosini,  tinish  belgilari  va uslubiy  normalarini  egallagan  bo‘lishi  kerak. 
Busiz  zamon  talabiga  javob  beradigan,  aniq,  puxta,  qisqa  va  mantiqli 
hujjatchilikni  yaratib  bo‘lmaydi.  Demak,  hujjat  matnlarini  o‘zbek  tilining  o‘z 

---

 
102 
imkoniyatlari  asosida  shakllantirish,  hujjatchilikdagi  so‘z  va  iboralarning  
o‘zbekcha muqobilini yaratish hamda  amaliyotga kiritish zarur.  
Hujjatlar  matniga  qo‘yiladigan  eng  muhim  talablardan  biri  xolislikdir. 
Hujjatlar  rasmiy  munosabatlarni  ufodalovchi  va  qayd  etuvchi  rasmiy  vosita 
sifatida axborotni xolis aks ettirmog’i lozim. Shuning uchun hujjat tilida so‘z va 
so‘z  shakllarini  qo‘llashda  muayyan  chegaralanish  mavjud.  Xususan,  rasmiy  ish 
uslubida  kichraytirish-erkalash  qo‘shimchalarini  olgan  so‘zlar,  shevaga  oid 
so‘zlar,  ko‘tarinki-tantanavor  yoki  bachkana,  dag’al  so‘zlar,  tor  doiradagi 
kishisglargina  tushunadigan  so‘zlar,  o‘xshatish,  jonlantirish,  mubolag’a  kabi 
obrazli  tafakkur  ifodasi  uchun  xizmat  qiladigan  usullar  ushlatilmaydi.  Ularni 
ishlatish hujjat mazmuniga putur yetkazadi, axborotning noxolisligiga olib keladi. 
Hujjat  aniq,  ixcham,  lo‘nda,  mazmuniy  to‘liq  kabi  talablarga  ham  javob 
berishi  kerak.  Bu  talablarga  javob  bera  olmaydigan  hujjat  chinakam  hujjat  bo‘la 
olmaydi.  Bunday  hujjat  ish  yuritish  jarayoniga  halaqit  beradi  va  uning 
samaradorligini keskin pasaytirib yuboradi.  
Hujjat  matnining  xolislik,  aniqlik,  ixchanlik,  lo‘ndalik,  mazmuniy 
to‘liqlikdan  iborat  zaririy  sifatlari  hujjatchilik  tilining  o‘ziga  xos  uslubi  undagi   
o`ziga xos leksik, morfologik va sintaktik xususiyatlar orqali ta’min etiladi.  
Hujjatlar  tilida  ot  so‘z  turkumiga  oid  so‘zlar  ko‘p  qo‘llanadi.  Hatto  fe’l 
bilan  ifodalanovchi  harakat  va  holat  ifodasi  uchun  ham  otga  yaqin  so‘zlar 
tanlanadi. Ya’ni “harakat nomi” nomi deb ataluvchi so‘z shakllari keng ishlatiladi. 
Masalan: “…
bajarish maqsadida…
”, 
“… amaliy yordam ko’rsatish…
”,“…
yordan 
berish maqsadida
”, “…
qabul qilishingizni so‘rayman
”, “
…yuklatilsin”
 kabi. 
Fe’l  shaklarining  qo‘llanishida  ham  birmuncha  o‘ziga  xosliklar  mavjud. 
Xususan,  majhul  nisbatdagi  III  shaxs,  birlikdagi,  buyruq-istak  maylidagi 
(
topshirilsin,  tasdiqlansin,  bajarilsin,  bo‘shatilsin,  tayinlansin  va  hakazo
  )  va 
o‘tgan zamon shaklidagi ( 
eshitildi, qaror qilindi, ko‘rib chiqildi, ko‘rsatib o‘tildi, 
ogohlantirildi 
kabi )so‘zlarning qo‘llanishi ancha yuqoridir.  
Hujjatlarda gap qurilishi, odatda, tasniflash, mayda qismlarga ajratish, qayd 
etuvchi  va  qaror  qiluvchi  qismlarning  birligiga,  umuman,  sabab-oqibat  va  shart-
oqibat munosabatlariga asoslanadi. Shuning uchun, ham hujjatlarda nisbatan uzun 
jumlalar,  murakkablashgan,  uyushiq  bo‘lakli  gaplar  ko‘p  qo‘llanadi.    Lekin  gap 
tartibida  odatdagi  grammatik  talabga  qat’iy  rioya  qilinadi.  Grammatik  talab 
buzilishiga, inversiyaga yo‘l qo‘yilmaydi.  
Hujjatlarning  mohiyati  va  maqsadiga  muvofiq  ravishda,  ularda  so‘roq  va 
undov  gaplar  deyarli  ishlatilmaydi.  Asosan,  darak  va  buyruq  gaplar  ishlatiladi. 
Chunki,  hujjatlar  tilining  ikkita  vazifasi  bor.  Bu  xabar  berish  va  buyirishda  aks 
ettadi. Masalan, ma’lumotnoma tarzidagi matnlarda axborot ifodalanadi: ….
1985 
yil ishga qabul qilindi. ...2000 yilda o‘qishga kirib, 2005 yilda tamomladi. ...ning 
ma’ruzasi  eshitildi. 
Farmon,  farmoyish,  qaror,  buyruq  kabi  hujjatlarda  buyirish 
ohanggi  yetakchilik  qiladi:  “… 
komissiyaning  korxonadagi  moliyaviy  holat 
haqida    bergan  hisoboti  ma’lumot  uchun  qabul  qilinsin”,  “Ushbi  qarorning 
bajarilishi …zimmasiga yuklatilsin”. 
Hujjatlar matni birinchi shaxs yoki uchunchu shaxs tilidan yoziladi. Yakka 
rahbar tilidan tayyorlanadigan hujjatlar farmon, farmoyish, buyruq, ko‘rsatmalar, 

---

 
103 
shuningdek,  ayrim  shaxslar  tomonidan  yoziladigan  murojaat  tarzidagi  hujjatlar 
ariza, tushuntirish xati kabilar birinchi shaxs , birlikda yoziladi. Boshqa hujjatlar 
birinchi  shaxs  ko‘plik  sonda  yoki  uchunchi  shaxs  birlik  sonda  yoziladi:  “
…ga 
ruxsat  berishingizni  so‘raymiz”,  “...  deb  hisoblaymiz”,  “...  ma’muriyat  talab 
qiladi”, ...lar qatnashishini ta’minlash so‘raladi” kabi.  
Hujjatlar  matnini  tuzishda  turg’unlashgan,  qolipli  so’z  birikmalaridan 
ko‘proq  foydalanish  lozim  Chunki,  qoliplashgan,  yagona,  doimiy  shaklga  ega 
bo‘lgan  so‘z  tizimlari,  iboralar  muhandislik  psixologiyasi  ma’lumotlariga  ko‘ra, 
boshqa  so‘z  birikmalariga  qaraganda  8-10  marta  tez  idrok  etadi.  Buning  ustiga 
qoliplashgan  so‘z  birikmalaridan  foydalanish  hujjat  tayyorlash  jarayonini  ham 
tezlatadi.  Tabiyiki,  har  bir  hujjat  o‘zining  turi  va  mohiyatiga  muvofiq  ravishda 
o‘ziga  xos  tayyor  qoliplashgan  birikmalarga  ega.  Masalan,  buyruq  quyidagicha 
qoliplashgan tuzilmalardan tashkil topishi mumkin:  
1) “
… so‘m maosh bilan … lavozimiga tayinlansin”; 
2) 
“…o‘z xohishiga ko‘ra ...lavozimidan osod qilinsin”; 
3) 
“...boshqa ishga o‘tganligi munosabati bilan lavozimidan osod qilinsin”. 
Yoki  xizmat  yozishmalarida  mana  bunday  qoliplashgan  birikmalardan 
foydalanish mumkin: 
1) 
“Sizga  …ni  ma’lum  qilamiz”;  “Sizga  ...ni  bildiramiz”;  “Sizga...ni 
eslatamiz”. 
2) 
“...yordam  tariqasida...”;  “...munosabati  bilan...”;  “...ni  bajarish 
maqsadida tavsiya qilaman”; “qaroriga muvofiq ravishda..”. 
O‘zbek tilidagi hujjatchilik takomillashib borgan sayin bunday qoliplashgan 
birikmalar  ham  ko‘payib  bormoqda.  Buning  natijasida  hujjatlarni  tuzish  va 
rasmiylashtirish  ishi  ham  birmuncha  yengillashdi.  Ana  shu  qoliplashgan 
birikmalarning ishtirokida hujjatlar “yozilmaydi”, balki
 
“tayyorlanadi”.
 
 
Bundan  tashqari  hujjatning  tilida  so‘zdan  oqilona  foydalanish  maqsadida 
qisqartma  so‘zlardan  ham  foydalaniladi:  “
prof.  –  professor”,  “km.—kilometr”, 
“va h.—va hakazo”, “sh.k.—shu kabilar”, “OAV—ommaviy axborot vositalari” 
va boshqalar. 
Hujjat tilida fikrni aniq, lo‘nda bayon qilishda xatboshining ham ahamiyati 
kattadir. Har bir yangi, alohida fikr xatboshidan yozilishi kerak. Bir xatboshidagi 
gaplar miqdori 4-5tadan oshmasligi maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Hujjatchilikda  imlo  va  tinish  belgilarining  o‘rniga  ham  alohida  e’tibor 
qaratish  lozim.  Hujjatning  nomi  doim  bosh  harflar  bilan  yozilishi  ma’qul  deb 
hisoblanadi. 
Hujjat matnida tinish belgilaridan 
nuqta, vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, 
qavs
,
 tire 
faol ishlatiladi.  
Nuqta, 
odatda,  eng  ko‘p  qo‘llaniladigan  belgi  hisoblanib,  darak 
mazmundagi  gaplarning  so‘ngiga  qo‘yiladi.  Sarlavhalardan  keyin  nuqta 
qo‘yilmaydi.  
Vergul 
hujjat  matnida  qoliplashgan  kirish  so‘z  birikmalaridan  so‘ng, 
uuyushiq  va  ajratilgan  bo‘laklar  orasida,  izohlovchi  bilan  izohlanmish  o‘rtasida 
qo‘llanadi.  Masalan, 
“Shuni  hisobga  olib,…”,  “Men,  ikkinchi  kurs    talabasi 
Munavvar qizi... ”, “Shuni ma’lum qilamizki,..”
kabi
.
 

---

 
104