Davlat tilida ish yuritish

5.
 
Telefonda rasmiy so‘zlashuv .
 
 
Tayanch  so‘z  va  iboralar: 
kommunikatsiya,  huquqiy  asoslar,  xizmat 
davomidagi og’zaki muloqot, xizmat etikasi, subardinatsiya, telekommunikatsiya 
va axborot texnologiyalari, rasmiy so‘zlashish. 
 
Inson  faoliyatining  asosiy  qismi  bo‘lgan  mehnat  jarayonida  kishilar  bir-
birlari  bilan  bajarayotgan  ishlari,  unda  tug’ilgan  muammolar,  ishninig  maromi, 
umumiy  holat    yuzasidan  muloqotga  kirishadilar.  Bu  jarayon  xizmat  doirasidagi 
kommunikatsiya  aloqalari  deb  ataladi.  Xizmat  doirasidagi  kommunikatsiya 
aloqalari    og’zaki,  yozma  va  turli  axborot  hamda  telekommunikatsiyalar  orqali 
amalga oshiriladi. Demak, xizmat doirasidagi kommunikatsiyani qay vosita bilan 
olib borilganiga ko‘ra  quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: 
1.
 
Og’zaki aloqa shakli. 
2.
 
Xizmat yozishmalari va jo‘natmalari. 
3.
 
Elektron shakl. 
Xizmat  vazifasini  bajarish  vaqtida  kundalik  topshiriq,  ko‘rsatma,  maslahat, 
va muhozaralar bo‘lib, ular og’zaki shaklda amalga oshiriladi. Bu tashkilot oldida 
turgan  kundalik  masalalarni  hal  etishning  eng  qulay  usulidir.  Og’zaki 
kommunikatsiya  shaklida  xodimlarning  o‘zaro  bir-birlarining  fikri,  huquqlari, 
vazifasi kabilarni hurmat qilgan holda, rasmiy ohangda so‘zlashishlari maqsadga 
muvofiq  bo‘ladi.  Xizmat  doirasidagi  og’zaki  kommunikatsiya  jarayonida  barcha 
uchun  umumiy  bo‘lgan  muomala  madaniyati    mavjud.  Bu  ochiq  yuzlilik, 
samimiylik, shirin so‘zlik, har qanday holatda ham boshqa xodimni hurmat qilish 

---

 
85 
kabi talablarga qat’iy  ravishda amal qilish kerak. Xizmat doirasidagi muomalalar 
turli  vaziyatlarda,  har  xil  mavqedagi  va  yoshdagi  kishilar  o‘rtasida  amalda 
oshiriladi.  Lekin  barchasida  ham  odob-axloq  va  adabiy  til  me’yorlariga  qat’iy 
amal qilish lozim. Bu esa maqsadni, vazifani xizmatdoshlarga to‘g’ri, aniq, lo‘nda 
etib  borishini  ta’minlaydi.  Agar  xodimlar  bir-birlarini  tushunishsa,  tashkilotning 
oldidagi vazifa ham uddalanadi. 
Xizmat  doirasidagi  kommunikatsiya  shakllarining  eng  ko‘p  tarqalgan  va 
rasmiy  ish qog’ozlari  asosida tashkillanadigan  turi xizmat  yozishmalari  bo‘lib, u  
munshaotning  asosini  tashkil  etadi.  Xizmat  yozishmalariga    farmon,  farmoyish, 
qaror, buyruq, ko‘rsatma, topshiriqnoma, bayonnoma, shartnoma, kelishuv, aloqa 
xatlari  kabi  xizmat  vazifasini  bajarish  uchun  lozim  bo‘ladigan  barch  xatlarni 
kiritish  mumkin.  Ular  bir  tashkilot,  muassasa,  korxonadan  ikkincnisiga  
yuboriladi, yoki bir tashkilot doirasida xizmat qiladi.  
Xizmar  doirasidagi  aloqa  vositasiga  turli  xatlar,  banderol,  yukli  jo‘natma, 
konteneyr  kabilar  ham  kiritiladi.  Chunki,  xat  yozish  va  uning  ustini  to‘ldirish, 
yukli  jo‘natmalar  yuborish  hamda  qabul qilish  chog’ida  ularning  rasmiy  xatlarni 
tashkillash lozim bo‘ladi.  
  Xizmat  doirasidagi  kommunikatsiya  shakllarining  zamonaviy  va  juda ko‘p 
tarqalayotgan  turi  elektron  shakli  bo‘lib,  u  ham  o‘z  navbatida  quyidagi  turlarga 
bo‘linadi: 
1.
 
Telekommunakatsiya: telegraf, telefon, radio aloqa kabilar. 
2.
 
Axbotot texnologiyalari; modem, internet, elektronpochta kabilar.  
XX  asrning  boshlaridanoq  xizmat  doirasida  aloqa  vositasi  sifatida  telegraf, 
telegramma,  telefon,  radio  aloqalardan  keng  foydalanib  kelinmoqda.  Hozirgi 
kunda  ular  safiga  kompyuter  ham  qo‘shildiki,  bu  vositalar  xizmat  yuzasidan 
kommunikatsiya  jarayonining  tezligi  va  sifatini  yaxshilashga,  axborot 
almashinuvini tezlatishga xizmat qiladi. 
 Biz  yuqorida  ko‘rib  chiqqan  har  uchala  kommunikatsiya  turlarida  ham 
avvalo  muloqotni  umuminsoniy  tamoiyllar  asosida  bo‘lishi  inobatga  olinadi. 
Ya’ni, xizmat yuzasidan nutqiy muloqotga kirishilayotganda odob-axloq talablari, 
o‘zbek  tilining  adabiy  normalariga  amal  qilgan  holda,  o‘zaro  tushunuvchanlik, 
suhbatdoshga  yonberish  fazilatlariga  amal  qilinishi  shart.  Ko‘rilayotgan  xizmat 
masalasi  atroflicha,  ammo  qisqa  vaqt  ichida  ko‘rib  chiqilishi  kerak.  Chunki, 
xizmat vaqti hamma vaqt cheklangan bo‘ladi.  
  Xizmat  doirasidagi  kommunikatsiyada  eng  ko‘p  ishlatiladigani  telefon 
bo‘lib, u orqali gaplashish madaniyati mavjud. Telefon orqali muloqot asosan ikki 
kishi  orqali  bo‘ladi.  Bular  qo‘ng’roq  qiluvchi  va  uni  qabul  qiluvchi  hisoblanib, 
muloqot  jarayonida  nutq  madaniyatiga  amal  qilish  har  ikkala  tomon  uchun  ham 
birdek  zarur.  Lekin  asosiy  mas’uliyat  qo‘ngi`roq  qiluvchiga  tushadi.  Chunki,  u 
boshqa bir xodimning kabinetiga taqitlatib kirgan bilan barobar bo‘ladi. Shuning 
uchun  u  mehmon  xodim  sifatida  maqsadini  qisqa  bayon  qilib,  tegishli  xulosani 
yasab, go‘shakni joyiga qoyishi kerak.  
Telefon  orqali  muloqotda  qachon,  kimga,  qay  masalada  qo‘ng’iroq  qilish 
ham  muhim.  Chunki,  qo‘g’iroq  qiloytgan  kishi  tinglovchining  vaqtini  olayotga, 
muhim  ishini  to‘xtayotgan,  suhbatini  bo‘layotgan  bo‘lishi  mumkin.  Shuning 

---

 
86 
uchun rahbarlarga telefon qilmasdan, oldiga kirib gaplashiladi. Agar masofa uzoq 
bo‘lsa,  yoki  oldindan  rahbar  bilan  kelishilgan  bo‘lsa,  aytilgan  vaqtda  qo‘g’iroq 
qilish  shart.  Shunda  ham  maqsad  lo‘nda,  aniq,  tashunarli  qilib  aytilishi  kerak. 
Arzimagan  masala  yuzasidan  ham  telefon  qilib,  rahbarlarni  bezobta  qilish 
madaniyatsizlik  hisonlanadi. 
Teng  darajali  xodimlar  esa  o‘zaro  kengroq  ammo  shunda  ham  bir-birlarini 
hurmat  qilgan  holda  so‘zlashishlari  mumkin.  Shunda  ham  faqat  ishning  faol 
qismida  qo‘ng’iroq  qilish  lozim.  Bu  ertalabki  8.30.da.  tushlik  vaqti  va  tushdan 
keyin  ish  vaqti  tugashiga  yarim  soatcha  qolgandagi  vaqtni  o‘z  ichiga  oladi. 
Chunki, sakkizda ish boshlagan xodim 30 daqiqa ichida shu kunga rejalashtirilgan 
ishini ko`rib chiqishi kerak. Tushlik vaqtida xodim tushlik qilayotgan bo‘ladi. Ish 
tugashiga yarim soat ichida bir kunlik ishiga yakun yasayotgan va ertanggi kungi 
muhim vazifalarni belgilayotgan bo‘ladi. Shuning uchun bu vaqtda bezovta qilish 
yaramaydi.  
Undan tashqari xizmat telefonidan shaxsiy manfaatlar uchun foydalanish, uni 
ko‘p  band  qilish  ham  odobsizlik  hisoblanadi.  Chunki,  aynan,  shu  vaqtda  boshqa 
joydan ish yuzasidan muhim qo‘g’iroq bo‘layotgan yoki boshqa xodimga telefon 
kerak bo‘lishi mumkin.  
Telefon  orqali  rasmiy  so‘zlashuvda  ovozni  ko‘tarmasdan  bosiqlik  bilan 
gaplashiladi.  Avvalo,  qo‘ng’iroq  qiluvchi  salom  beradi,  so‘ngra  o‘zining 
familiyasi  va  lavozimini  aytadi.  Shundan  keyin  tegishli  joyga  tushganmi  yoqmi 
so‘raydi va maqsadni bayon qiladi. 
Agar telefondagi kishi o‘zini tanitmasa, kechirasiz kim qo‘ng’iroq qilmoqda? 
Yoki  kechirasiz,  qayerdan  qo‘ng’iroq  qilyapsiz?  deya  so’raladi.  Agar  u  biror 
tashkilotdan telefon qilib, vazifa nuqtai nazardan sizga tegishli bo‘lmagan masala 
bo‘yicha birorta  xodimni chaqirib berishni so‘rasa-yu, ammo u kishi ayni paytda 
ish  joyida  yo‘q  bo‘lsa,  odob  yuzasidan  masalaning  mohiyatidan  kelib  chiqib  uni 
hal etishingiz yoki boshqa vaqt qo‘ng’iqoq qilishini so‘rashihgiz mumkin.  
Agar  ishingiz  baroridan  kelishini,  biznesingiz  yaxshi  rivojlanishini 
xohlasahgiz  yoki  rahbar  bo‘lsangiz  telefonda  rasmiy  so‘zlashishning  quyidagi 
tamoiyllarini bilishingiz lozim: 
1.  Odatda,  ishga  doir  qo‘ng’iroqlar  ishxonaga  qilinadi.  Ammo  vaziyat 
taqazosi bilan kimningdir uyiga telefon qilishga to‘g’ri kelsa, avvalo uzur so‘rang. 
Shundan  so‘nggina  qo‘ng’iroqdan  maqsadingizni  qisqa  bayon  qiling.  Tafsilotlar 
haqida  uchrashganda  yoki  ishxonaga  qo‘ng’iroq  qilinganda  batafsil  kelishib 
olinadi. Chunki odamlar uylarida ish haqida o`ylamay, dam olish huquqiga egalar. 
Bu huquqni hurmat qilish lozim.  
2.  Ertalab  soat  8.00  dan  oldin  yoki  kech  soat  21.00dan  keyin  birovning 
uyiga qo‘ng’iroq qilish, eng oddiy axloqiy-estetik qoidalarni buzish sanaladi. 
3.
 
Agar  notanish  kishiga  qo‘ng’iroq  qilayotgan  bo‘lsangiz,  albatta, 
o‘zingizni  tanishtirib,  bu  raqamni  kim  berganini  ayting.  Zinhor  ruxsat 
berilmasdan olingan raqamga qo‘ng’iroq qilmang. 
4.
 
Madaniaytli  kishilar  telefon  orqali  har  qanday  suhbat  uch-besh 
daqiqadan  ortiq  davom  etmasligi  kerak  deb  hisoblashadi.  Bunga  doimo  amal 
qilish kerak. 

---

 
87 
5.
 
Qoida  bo‘yicha  qo‘ng’iroq  qilayotgan  kishi  birinchi  bo‘lib  o‘zini 
tanitadi. Qo‘ng’iroqni qabul qilayotgan kishi o‘zini tanitmaslik  huquqiga ega.  
6.
 
Ammo odamlar  kim gaplashayotganliklarini bilgilari keladi. Shuning 
uchun,  agar  o‘zingizni  tanitmaslikka  jiddiy  asosingiz  bo‘lmasa,  ismingizni,  agar 
ishxonada bo‘lsangiz, uning nomini aytishingiz mumkin.     
7.
 
Telefonda  birinchi  salomshiladi.  Agar  salomlashish  o‘rniga  “Bu 
kim?”,  “Kim  kerak?”,  “Men  qayerga  tushdim?”,  “Kim  bilan  gaplashyapman?”, 
“Falonchini  aytvor”  kabi  so‘roq  va  buyruq  ohangida  gap  boshlash  odobsizlik 
hisoblanadi. 
8.
 
Agar  qo‘ng’iroqqa  chaqirilayotgan  kishi  joyida  bo‘lmasa,  go‘shakni 
olgan  xodim  kim  telefon  qilganini  aniqlashtirib  o‘tirmasligi  kerak.  “Kim 
so‘rayapti?”  deyishdan  ko‘ra  “Kelsalar  nima  deb  qo‘yay?”  degan  so‘roq 
yashxiroq eshitiladi.  
9.
 
Shuday iboralar borki, ishxona haqida yomon taassurot uyg’otmaslik 
uchun  ulardan  umuman  foydalanmaslik  kerak:  Masalan,  “Bilmayman”,  “Siz 
majbursiz”,  “Bir  daqiqa  kutib  turing,  hozir  qaytaman”,  “Yo‘q”,  “Hozir  vaqtim 
yo‘q,  keyin  qo‘ng’iroq  qiling”,  “Biz  buni  qilolmaymiz”  kabi.  Telefonda 
“Bilmayman” deyish Sizga, siz orqali ishxonaga nisbatan u tomondagi kishining 
ishonchini    so‘ndiradi.    Agar  javob  topa  olmasangiz,  “Ijozat  bersangiz  aniqlab 
ko‘raman” yoki “Hozir qarab ko‘rishim mumkin” deyish kerak.  
10.
 
Telefonda  so‘zlashayotganda  ovozingizni  qancha  past,  ammo 
eshitilar  darajada  chiqarsangiz,  natija  shuncha  yaxshi  bo‘ladi.  Telefonda  rasmiy 
so‘zlashayotganda ovozingizni nazorat qilishni unutmang. Hamma holatlarda ham 
ovozni kerakli darajada ushlab turish ishning natijasiga ijobiy ta’sir etadi.  
Xulosa  qiladigan  bo‘lsak,  xizmat  telefonida,  uyali  yoki  uy  telefonida 
so‘zlashganda odob-axloq doirasidan chiqmay, imkon qadar qisqa, lo‘nda va aniq 
gaplashish lozim. Shuningdek, xizmat yuzasidan muloqotga kirishganda, rasmiy-
idoraviy uslubdan foydalanish maqsadga muvofiqdir.