Davlat tilida ish yuritish

Taynch so‘z va iboralar:  
ma’muriy-boshqaruv tizimi, ish qog’ozlari, yuridik 
xarakterdagi  og’zaki  axborotlar,  ma’lumot,  grammatik  xususiyat,  ish  qog’ozlar 
leksikasi, atamalar.  
 
Kasb-hunar so‘zlari nutqiy faoliyatda o‘z o‘rniga ega. Ular rasmiy-idoraviy 
uslubda  ham  faol  qo‘llaniladi.  Bunda  kasb-hunar  so‘zlari  rasmiy-idoraviy 
uslubning asosiy talablariga bo‘ysunadi. Ya’ni, kasb-hunar so‘zlari o‘ta murakkab 
bo‘lmasligi kerak.   
Biz yaxshi bilamizki, kasb-hunar so‘zlar ukki turga bo‘linadi.  
1.
 
Jamoatchilik uchun umumiy darajada tushunarli bo‘lgan so‘zlar:  
a)  fizika:     
issiqlik,  energiya,  yadro,  zaryad,  elektron,  anod,  katod,  elektr 
maydon,
 
magnit, gaz, optika, dinamika, diod, triod, harakat
;  
b)  botanika: 
lupa,  mikroskop,  hujayra,  o‘simlik,  barg,  tana,  daraxt,  buta, 
mag’iz, to‘qima
; 
v)  ma’muriy-boshqaruvga  oid: 
qaror,  buyruq,  elchi,  elchixona,  tashkilot, 
shartnoma, bitim; 
d)  tibbiyotga  oid  atamalar: 
og’riq,  tempratura,  doza,  vena,  yo‘tal, 
hansirash, o‘pka, qon, oqsil, bemor; 
e)  sportga  oid  atamalar: 
futbol,  o‘yinchi,  sovrin,  g’olib,  kurash,  chopish, 
sakrash, chavandoslik, kamon, o‘q otish, mergan, eshkak, kema, suzish, to‘p, to‘r, 
qanot, qilich.  
Yuqoridagi so‘zlar kasb-hunar so‘zlari sifatida tan olinadi. Shuningdek ular 
keng iste’mol so‘zlari sifatida omma leksikasida faol qo‘llanishi ham mumkin. Bu 
kabi so‘zlar barcha kasb-hunarda mavjud. 
2. Tor doiradagi mutaxassislargina tushunadigan va qo‘llaydigan atamalar:   
a) botanika: 
sitologiya, hujayra qobig’I, sitoplazma, plastidalar, leykoplast, 
xromoplast, xloroplast, vakiol, ona hujayra, bola hujayra, hosil qiluvchi to‘qima, 
asosiy  to‘qima,  jamg’aruvchi  to‘qima,  qoplovchi  to‘qima,  mexanik  to‘qima, 
o‘tkazuvchi  to‘qima,  epiderma,  floema,  lub  tolalar,  kambiy,  ksilema,  elaksimon 
nay, organ, vegetativ, generativ.
  
b)  ma’muriy-boshqaruvga  oid:   
rezolyutsiya,  rasmiy  tashrif,  o‘z-o‘zini 
boshqaruv, hal qiluvchi qaror, farmoyish, qaror qismi, aybini og’irlashtiradigan 
xato,
 
ichki nazorat, rasmiy xat, qayd qilish, xizmat ma’lumotnomasi, dalolatnoma, 
bayonnoma;
 

---

 
66 
v)  tibbiyotga  oid  atamalar: 
abdominal,  absorbsiya,    avitaminoz,  agevziya, 
agoniya, adaptasiya, adinomiya, insulin, ingalatsiya, inspitasiya, patologiya; 
d) sportga oid atamalar: 
auytsayder, yon hakam, chala, yonbosh, aut, yarim 
final, chorak final, badminton, tramplin;    
Mazkur  atamalarni  shu  soha  vakillari  yaxshi  tushunishadi  va  faol 
qo‘llashadi.  
Rasmiy-idoraviy  uslubda  noaniqlik  va  murakkablikka  yo‘l  qo‘ymaslik 
uchun  tor  doiradagi  atamalar  deyarli  ishlatilmaydi.  Jamoatchilik  uchun  umumiy 
darajada  tushunarli  bo‘lgan  terminlar  esa  qo‘llanadi.  Agar  rasmiy  uslubdagi 
matnda murakkab atamalar qo‘llamaslikning iloji bo‘lmasa, ular ishlatiladi. Qavs 
ichida  izohi  beriladi.  Bu  holatlar  qonun  matnlarida,  nizomlarda,  ko‘rsatmalarda 
ko‘proq uchraydi.   
Kasb-hunar  so‘zlari  hujjatchilik  xarakteriga  ega  bo‘lishi  lozim.  Ya’ni, 
rasmiy  uslubdagi  kasb-hunar  so‘zlari  o‘zining  asosiga,  hujjatiga  ega  bo‘lishi 
kerak.  Masalan,  shifikorlik  kasbiga  oid  quyidagi  so‘zlardan  a
kusherlik, 
ginekologiya,  kardiologiya
  kabilar  rasmiy  uslubda  ma’muriy-boshqaruv 
ma’nosida  ishlatiladi: 
Akusherlik  va      ginekologiya  instituti,  Kardiologiya 
markasi,  kardiolog  tekshiruvi  qoidalari,  akusherlik  ishi  bo‘limi,  akusherlik 
vazifasi, ginekolog, akusher. 
Mazkur so‘zlar asosida ma’lum yuridik hujjat yotadi. 
Akusherlik  va      ginekologiya  institut  hamda  Kardiologiya  markasi 
nizom  va 
vazirlik buyrug’I asosida tashkillanadi; 
kardiolog tekshiruvi qoidalari
 ko‘rastma, 
buyruq yoki bayonnoma asosida ishlab chiqiladi.  
  
Bu  uslubda  kasb-nuhar  so‘zlarining  boshqa  uslublardagi,  jumladan,  
so‘zlashuv  uslubiga  xos  bo‘lgan  sheva,  jargonlardagi  variantlari  ishlatilmaydi. 
Masalan,   
rahbar
  so‘zining  so‘zlashuv  uslubidagi 
xo‘jayin,  katta
;  badiiy 
uslubdagi   
rahnamo,  peshvo,  sarvar
  kabi  variantlari  rasmiy  uslubda 
qo‘llanilmaydi.  Balki  adabiy  til  me’yoriga  mos  keladiga 
boshliq,  rahbar
 
variantlari ishlatiladi.  
Bundan  tashqari,  kasb-hunar  so‘zlarining  so‘zlashuv  uslubiga  xos  bo‘lgan 
variantlari  bilan  birga  rasmiy  uslubga  xos  shakli  ham  ishlatiladi.  Faqat  boshqa-
boshqa  matnlarda.  Masalan,  shartnomalarda 
xaridor,  sotib  oluvchi 
shaklari
 
ishlatiladi.  Qonun  matnlarida  esa 
iste’molchi 
qo‘llaniladi.  Tarjimai  hol, 
tavsivnomalarda
  chevar,  tikuvchi
  shakli  qo‘llanilsa,  qaror,  buyruq  kabi  rasmiy 
matnlarda 
kasanachi, hunarmand
 tarzi faolroqdir.  
Kasb-hunar  so‘zlarining  ko‘chma  ma’nolarda  va  umumiste’molda 
ishlatiladigan  shakllari  qo‘llanilmaydi.  Masalan,  anatomlik  kasbiga  xos  bo‘lgan 
bosh,  kalla,  qo‘l,  quloq,  til,  oyoq
  kabi  so‘zlar  ko‘chma  ma’nolarda  ham  keng 
ishlatiladi.  Masalan, 
taxtaning  ko‘zi,  devorning  qulog’i,  itning  oyog’I
  kabi.  Shu 
kabi  so‘z  birikmalari  tarkibida  kelib,  yangi  ma’no  ifodaydigan  so‘zlar 
ishlatilmaydi.  Chunki,  ular  bu  o‘rinda  kasb-hunar  so‘zlari  kabi  bir  ma’nolik 
xususiyatini emas balki, ko‘chma ma’nolarda ishlatilmoqda.  
 
Rasmiy  ish  qog’ozlari  uslubida  eskirgan  kasb-hunar  so‘zlari  o‘rni  bilan 
ishlatilishi  mumkin.  Masalan:  tavsifnoma,  tarjimi  hol,  sud-tergov  hujjatlari, 
xalqaro  munshaot  namunalari kabi  rasmiy  qog’ozlarda: 
tanobchi,
 
qozi,  tijoratchi 
kabi. Ammo ularning miqdori ko‘p emas.
 
     

---

 
67 
 Bu kabi so‘z va iboralarni ishlatish hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun xos bo‘lmasa 
ham  ularni  qo‘llashda  murojaat  qilinayotgan  tomon(adresatning)  va  qolaversa 
xalqaro munosabat xususiyatlari e’tiborga olinadi.  
Rasmiy  ish  qog’ozlari  uslubidagi  kasb-hunar  so‘zlarining  yana  bir 
xususiyati unda   atamalarning tarmoqlanishidir. Masalan, huquqshunolik kasbiga 
oid so‘zlar: 
modda, qonun, notarius, sud qarori, kodeks; 
diplomatlik kasbiga oid 
so‘zlar: 
elchi,  elchixona,  muxtor  elchi,  ishonchli  vakil,  bayonot,  deklaratsiya, 
vizit,  xalqaro  vaziyat,  rasmiy  tashrif,  memorandum; 
iqtisodchilarga  oid  so‘zlar: 
daromad, pul, kredit, ishlab chiqarish, tovar
 ; ma’muriy-boshqaruv
 
 sohasiga oid 
so‘zlar: 
fuqarolarning  o‘z-o‘zini  boshqaruv  organi,  hokimiyat,  mahalliy 
hokimiyat, hokim, yig’ilish, qaror, ma’lumotnoma, buyruq
 kabi.    
Rasmiy  udoraviy  uslubdagi  kasb-hunar  so‘zlarini  qo‘llashda  noaniqlikka 
yo‘l  qo‘ymaslik  maqsadida,  odatda  ular  olmosh  bilan  almashtirilmaydi. 
Masalan,
“kasanachi, ishchi va xizmatchilarning ishlab chiqarishni boshqarishda 
qatnashishini  ta’minlaydigan  shart-sharoitlar  yaratish  maqsadida…”
    Mazkur 
gapdagi  “
kasanachi,  ishchi  va  xizmatchilarining”
  so‘zlari  uyushib  kelmoqda. 
Ularning o‘rniga so‘zlashuv uslubida bitta 
“ishchi”
 so‘zini yoki 
“ular”
 olmoshini 
qo‘shlash mumkin. Ammo rasmiy uslubda bunday qilib bo‘lmaydi.  
Xulosa  qiladigan  bo‘lsak,  rasmiy-idoraviy  uslubdagi  kasb-hunar  so‘zlari 
imkon  darajasida  rasmiy  nutq  talablariga  bo‘ysundiriladi.  Ulardan  shu  kasb-
hunarning rasmiy jihatini ochishda foydalaniladi.