Davlat tilida ish yuritish

16- MAVZU: MATNNI QISQARTIRISH VA KENGAYTIRISH 
YO‘LLARI 
                     
                                   
Rеjа: 
1.
 
Mаtn  va uning tahriri. 
2.
 
Matn tahririga tayyorgarlik.  
3.
 
Matnni qisqartirish yo‘llari. 
4.
 
Mаtnni kеngаytirish usullari.
 
 
Mаvzuga оid tаyаnch so‘z va iboralar: 
muharrir,
 
asosiy fikr, matn turi.  
Matn  deganda,  biror-bir  muallifga  tegishli  bo‘lgan,  yozilgan,  ko‘chirilgan 
yoki  bosilgan  asar,  ijodiy  ish,  ilmiy  asar,  og’zaki  nutq,  qo‘lyozma,  hujjat  yoki 
ularning  bir  parchasi  tushuniladi.  Matn  ikki  yoki  undan  ortiq  gaplardan  iborat 
bo‘lishi,  ma’lum  bir  go‘ya  va  maqsadni  yoritishi,  grammatik  talablarga  javob 
berish, tugal fikrni ifodalash kabi talablarga javob berishi shart. Mazkur talablarga 
javob bermaydigan har qanday qo‘lyozmani yoki bir necha gaplardan iborat nutq 
parchasini matn deyish to‘g’ri emas. Matn bo‘lishi uchun u hajmidan qat’iy nazar, 
asar yoki uning parchasi bo‘lishi va mazmunga ega bo‘lishi, ma’lum bir maqsadni 
ochib berishi, ilmiy, badiiy, publitsistik, rasmiy, so‘zlashuv uslublaridan birining 
xarakterida bo‘lishi kerak. Matn til nuqtaiy nazaridan eng yirik birlik hisonlanadi. 
Matnlarning  tahlili  bilan  shug’ullanuvchi  soha  matnshunoslik  deyiladi  va  u  ham 

---

 
59 
boshqa  fan  sohalari  singari  o‘z  ichki  qonuniyatlariga  ega.  Leksik,  uslubiy, 
grammatik  va  semantik  xususiyatlariga  ko‘ra,    matn  murakkab  til  birligi 
hisonlanadi.  Matn  ustida  ishlash,  uni  tahrir  qilish,  qisqartirish,  kengaytirish 
matnshunoslikning asosiy vazifalaridandir.    
Matnni  zarur  hollarda  qisqacha  bayon  qilish,  qayta  yozish  mumkin.  Yoki 
aksincha batafsil tushuntirish, matn maqsadini bor detallari bilan, atroflicha qayta 
ishlash  ehtiyoji tug’iladi. Shu paytda muharrir yoki yozuvch matnni tahrir qilishi 
mumkin. Matn tahriri uni yozishdan ham murakkab jarayon bo‘lib, tahrir paytida 
matnda nima qolishi yoki qaysi ma’lumot, fikrlar qo‘shilishini bilish zarur.   
Matn  tahriridan  oldin  matn  nima  maqsadda  yoziliganini,  qanday  fikrlar 
bildirilgani,  asosiy  g’oya  qaysi  ekanligi  aniqlab  olinadi.  Buning  uchun  muharir 
(tahrir qiluvchu kishi) matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi shart. So‘ng undagi 
asosiy maqsadni aniqlaydi. Asosiy(bosh) g’o‘ya odatda sarlavhada beriladi. Ba’zi 
hollarda esa  asosiy goya matn mazmuniga singdirib yuborilgan bo‘ladi. Shuning 
uchun avval matn boshdan oyoq diqqat bilan  o‘qib chiqiladi. So‘ng uning asosiy 
fikri aniqlanadi. Ana shu  asosiy fikrni ochib berayotgan gaplar, so‘z birikmalari, 
ifodalar ajratib qo‘yiladi. So‘ng matnni qisqartirih amalga oshiriladi. Tahrir uchun 
odatda matn ikki nusxa bo‘lishi kerak. Bir nusxa ustida ish olib boriladi. Ikkinchi 
nusxa  esa  asl  manbaa  sifatida  saqlanadi.  Qisqartirish  uchun  olingan  matnda 
qatorlar  orasi  iloji  boricha  1,5  yoki  2.0  intervalda  bo‘lsa,  maqsadga  muvofiq 
bo‘ladi.  Buning  iloji  bo‘lmagan  taqdirda  har  bir  sahifa  uchun  alohida  oq  qog’oz 
olib, unga zarur qaydlar qilinadi. Masalan, O‘rta asrlarda matn ustida ishlash bilan 
maxsus  xattotlar  shug’ullanishgan.  Ular  har  bir  sahifaning  lozim  joyiga  alohida 
belgi  qo‘yib,  oq  qog’ozga  ham  shu  belgini  qayd  etishgan.  Asl  manbadagi 
qisqartirish  yoki  kengaytirish  lozim  deb  topilgan  gap  yoki  matn  parchasiga 
o‘zgartirish  oq  qog’ozga  yozilgan.  Bu  yozuvchiga  hurmat  va  tahrirning  sifatini 
belgilash uchun xizmat qiladi.  
Hozirgi  kunda  matn  orasini  kengaytirib  yozish  imkoniyati  borligi  uchun 
aksariyat  hollarda  tahrirga  tayyorlanadigan  matnlarning  orasi    yuqorida  qayd 
etilganidek,  1,5  yoki  2,0  oraliqda  yoziladi.  O‘zgartirish  to‘g’ridan  to‘g’ri  o‘sha 
joyning o‘ziga kiritiladi. Ammo lozim paytda alohida qog’ozga qo‘shimcha ilova 
ham qilinadi.   Ilovalar maxsus raqamlanadi. Masalan, 1-betga o‘zgartirish 1a,1b 
kabi raqamlanadi.   
Matnni quyidagi yo‘llar bilan qisqartirish mumkin: 
– matnning asosiy gaplarini ajratib olish; 
–
 
gaplardagi  uuyushiq  bo‘laklarni,  kiritmalarni,  ilovalarni,  eslatmalarni  
qisqartiriladi; 
–
 
so‘z birikmalarini sinonim so‘zlarga almashtiriladi; 
–
 
yoyiq gaplarni yig’iq gaplarga aylantirladi; 
–
 
qo‘shma gaplarni sodda gaplarga  aylantiriladi; 
–
 
ko‘chirma gaplarni o‘zlashma gaplar bilan qayta yoziladi; 
–
 
matnning  qo‘shimcha  fikr  ifodalovchi  gaplarini,  takrorlarini  tushurib 
qoldiriladi; 
–
 
badiiy –tasviriy ifodalar soddalshtiriladi; 
–
 
kirish va xulosa qismlar ejtiyojga qarab olib tashlanishi mumkin; 

---

 
60 
–
 
muallifning shaxsiy mulohazalari, qarashlari olib tashlanadi; 
–
 
matnning  asosiy mazmunni ifodalamaydigan xatboshilar yozilmaydi. 
Bundan tashqari o‘quvchi matnni o‘z so‘zi bilan qayta yozib chiqsa ham matn 
qisqaradi. Ammo, bunda muallifga nisbatan hurmatsizlik qilinadi, degan qarashlar 
ham  mavjud.  Shuning  uchun  aksariyat  hollarda  matn  yuqoridagi  usullar  bilan 
qisqartiriladi.  Shundan  so‘ng    qisqargan  matnni  qayta  ko‘rib  chiqiladi.  Leksik, 
uslubiy, mazmuniy xatolar tuzatiladi hamda oq qog’ozga ko‘chiriladi.  
Matnni kengaytirishga tayyorlash ham qisqartirish kabi tahrir oldi jarayonlarini 
o‘z ichiga oladi. Faqat bunda matn qisqartirilmaydi. Balki, kengaytiriladi.  Matnni 
kengaytirish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin: 
–
 
matnning bosh fikri, g’oyasini shakllantiruvchi tayanch so‘z va iboralar, 
gap yoki  mikromatn aniqlab olinadi.  
–
 
matn  mazmuniga  mos  kiritma,  ilova,  izoh,  eslatma,  lirik  chekinishlar 
kiritiladi;  
–
 
lozim  joylarga  mazmunga  mos  bo‘lgan    frazeologik  birliklar 
qo‘shishiladi; 
–
 
yig`iq  gaplarni  yoyiq  gaplarga,  sodda  gaplarni  qo‘shma  gaplarga, 
qo‘shma  gaplarni  murakkab  ko‘rinishli  qo‘shma  gaplarga,  o‘zlashma 
gaplarni ko‘chirma gaplarga aylantirib yoziladi; 
–
 
so‘z  so‘z  birikmalari,  sifatdoshlar,  o‘xhsatish  kabi  vositalar  bilan 
almashtiriladi; 
–
 
turli  stilistik  usullar,  ritorik  so‘roq,  ruhiy  paralellizm,    murojaat, 
undovlar qo‘shiladi; 
–
 
muharrir  matnga  kirish,  xulosa  va  o‘z  qarash,  mulohazalarini  ham 
kiritish evaziga kengaytirishi mumkin.  
–
 
matn  mazmunini  ochish  uchun  xizmat  qiladigan  tushuntirish  va 
qo‘shimcha detallar qo‘shish; 
–
 
muharir  muallif  bilan  kelishgan  holda  matnnig  qismlarini  o‘zgartishi 
mumkin.     
Shundan  so‘ng  matn  qayta  o‘qib  chiqiladi,  xato  va  kamchiliklari  tuzatiladi. 
Lozim  topilgan  joyga  asosiy  g’oya  va  maqsad  saqlangan  holda,  qo‘shumchalar 
kiritiladi. So‘ng oq qog’ozga sarlavha qo‘yib ko‘chiriladi.  
Umuman  matn ustida  ishlash  murakkab  jarayon  hisoblanadi. Shung uchun 
uning boshqa yo‘llari ham bor. Masalan quyidagi yo‘llar bilan matnni qisqartirish  
mumkin. 
 1. Matnning mazmunini qayta yozish. Avval asosy  maqsd, g’oya belgilab 
olinadi,  so‘ngra  shu  go‘yani  ochish  uchun  kerak  bo‘ladigan  fikr  va  mulohazalar 
qog’ozga  tushuriladi.  Bunda  albatta  so‘zlarni  zarur  ma’nolarda  tanlash,  gaplarni 
grammatik jihatdan to‘g’ri bo‘lishiga alohida e’tibor beriladi .  
2.  Mаtngа  yaqinlаshtirib  bаyоn  yоzish.  Bundа  muаllifgа  xоs  so‘z  vа 
ibоrаlаrdаn  fоydаlаnish  tаlаb  qilinаdi.  Buning  uchun  til  хususiyati  bilаn  аjrаlib 
turаdigan  аsаrlаr  tаvsiya  еtilаdi.  Bundаy  mаtn  yuzаsidаn  bаyоn  yоzishdаn  оldin 
o‘quvchilаr  muаllifning  hаr  bir  fikri,  ibоrаsi  vа  uslubini  аniq  tushunib  оlishi  vа 
uni o‘z joyidа qo‘llаshi zаrur.  
 
  

---

 
61 
 
Matn  tahriri,  uni  qisqartirish  va  kengaytirish  alohida  yo‘nalish  bo‘lib,  uni 
ommaviy  axborot  vositalarida,  kitob  ishlab  chiqishda,  matnshunoslikda  keng 
qo‘llash mumkin.  
 
Har  qanday  matn  tahriri  ham  o‘z  uslubi  va  mazmunidan  kelib  chiqib, 
qisqartirilishi  yoki  kengaytirilishi  mumkin.  Masalan,  rasmiy  hujjat  matnlariga 
qo‘yilаdigan  еng  muhum  tаlаblаrdаn  biri  xоlislikdir.  Matnni  qisqartirish  yoki 
kengaytirishda xolislik buzilmasligi shart. 
 
Hujjаt  mаtni  аniqlik,  iхchаmlik,  lо’ndаlik,  mаzmuniy  to‘liqlik  kаbi 
tаlаblаrgа hаm jаvоb bеrishi kеrаk. Mаtnning qisqа, xоlis, mаzmuniy to‘liqligidаn 
ibоrаt zаruriy sifаtlаri hujjаtchilik tilining o‘ziga хоs uslubidir. Mаtnni 
tuzishdа 
turg’unlаshgаn,  qolinlаshgаn  so‘z  birikmаlаridаn  ko‘prоq  fоydаlаnish  lоzim. 
Mаtnning o‘ziga xоs, bеtаkrоrligi hаmishа hаm bir аndоzаdа bo‘lmаsligi хususiy 
hujjаtlаrning аsоsiy bеlgilаridir.