|
farmon, qaror, farmoyish, buyruq, aloqa xati, akt, bildirishnoma,
ma’lumotnoma, xabarnoma, guvohnoma, bitim, bayonnoma, hal qiluvchi qaror,
aybini og’irlashtiradigan xato, ahdlashuv, elchi, elchixona, muxtor elchi,
ishonchli vakil, notariyus, shartnoma, bayonot, deklaratsiya, vizit, xalqaro
49
vaziyat, rasmiy tashrif, nizom, memorandum
va hakozo. Mazkur uslubdan ko‘poq
ma’muriy-boshqaruv, huquq-iqtisod va adliya sohalarida qo‘llanilgani uchun u
ko‘p janrli uslub sanaladi.
Bu uslubda jargonlar, og’zaki so‘zlashuv uslubiga hos so‘zlar,
dialektizimlar, emotsional-ekspressiv bo‘yoqqa ega bo‘lgan so‘zlar deyarli
ishlatilmaydi. Bu narsa tanlangan so‘zlarning va hatto gap qurilishining rasmiy
munosabatini ifodalashga bo‘ysundirilganligi bilan izohlanadi.
Rasmiy ish qog’ozlari uslubida eskirgan so‘z va iboralar o‘rni bilan
ishlatilishi mumkin. Masalan:
janob, hazrati oliylari, janobi oliylari, yuqori
martabali mehmon, shoh, shahzoda, malika
kabi. Bu kabi so‘z va iboralarni
ishlatish hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun xos bo‘lmasa ham ularni qo‘llashda
murojaat qilinayotgan tomon(adresatning) va qolaversa, xalqaro munosabat
xususiyatlari e’tiborga olinadi.
Ushbu uslubning grammatik o‘ziga xos tomonlari quyidagilarda ko‘rinadi:
1. Tilga olinayotgan kishilar o‘z nomi bilan atalmasdan, buning o‘rniga
ularning belgisi yoki biror harakati, bir narsaga munosabatini ifodalovchi otlar
ishlatiladi:
ijrochi, direktor, vazir o‘rinbosari, tashkilot rahbari, uyni ijaraga
oluvchi, o‘g’il qilib oluvchi, guvoh, davogar, javobgar, o‘quvchi, ishchi
va
boshqalar.
2. Noaniqlikka yo‘l qo‘ymaslik maqsadida, odatda otlar olmosh bilan
almashtirilmaydi. Masalan,
korxonalar, muassasalar, firmalar, tashkilotlarning
ma’muriyati ishchi va xizmatchilarining ishlab chiqarishini boshqarishda
qatnashishini ta’minlaydigan shart-sharoitlar yaratib bermoqliklari zarur.
Mazkur gapdagi “
korxonalar, muassasalar, firmalar, tashkilotlarning”
so‘zlari
uyushib kelmoqda. Ularning o‘rniga so‘zlashuv uslubiida bitta
“ular”
so‘zini
qo‘shlash mumkin. Ammo rasmiy uslubda bunday qilib bo‘lmaydi. Chunki, o‘z
mohiyatiga ko‘ra, korxona, firma, muassasa va tashkilot alohida subyektdir.
3. Ot va fe’lning ishlatilishi boshqa uslublarga qaraganda ko‘pdir. Masalan,
Men, Ahmedov Ravshan Farg’ona shahar, Ma’rifat mahallasi, Bobur ko‘chasida
yashayman.
Mazkur gapda 8 ta ot, 1 ta(men) olmosh, 1 ta fe’l qatnashmoqda.
Shuningdek, fe’lning o
ldini olish, chora ko‘rish, aybni ochish, hukm chiqarish,
kabi harakat nomi
; ko‘riladi, bajariladi, boriladi
kabi majhullik nisbati;
shart,
berilsin, bo‘shatilsin, tayinlansin
singari buyruq-istak mayli shakllri faol
qo‘llaniladi.
4. Bu uslubda uuyushiq bo‘lakli sodda gaplar keng qo‘llanib, ayrim
o‘rinlarda bo‘laklar soni 8-10 taga yetishi mumkin.
5. Qo‘shma gaplardan, xususan, shart ergash gapli qo‘shma gaplardan keng
foydalaniladi va bu bilan gap qo‘llash tartibi ilmiy uslubga o‘xshab ketadi.
Masalan:
agar kassasion shikoyat-protest berishda shu kodeksning 313-moddasi
va 314-moddasining talablari buzilgan bo‘lsa, yoki davlat bojini to‘lashdan ozod
qilinmagan shaxs davlat bojini to‘lagan bo‘lsa, kassasion shikoyat yoki protest
harakatsiz qoldiriladi.
6.Bu uslubda sonlar, jadval va chizmali shakllar ham qo`llaniladi. Ayniqsa,
ma’muriy-moliyaviy-iqtisodiy yo`nalishdagi hujjatlarda gaplar sonlar va
jadvalarga nisbatan kam bo`lishi mumkin.
50
Rasmiy-idoraviy uslub yordamida turli xatlar yoziladi. Mazkur xatlar korxona,
tashkilot zimmasidagi vazifalarni amalga oshirishda muhim o‘ringa ega bo‘lib,
uni tayyorlash bir muncha qiyinchiliklarga ega. Bu qiyinchiliklar avvalo barcha
rasmiy xatlarning rasmiy til uslubida bo‘lishi bilan bog’liq.
Rasmiy xatlarni tayyorlash va rasmiylashtirish eng avvalo davlat tilining
barcha me’yoriy qonun-qoidalarini bilishlikni talab qiladi. Har bir rahbar,
boshqaruv muassasalarining xodimlari, umuman olganda esa, faoliyati ish
qog’ozlari bilan bog’liq har bir xodim o‘zbek tilining imlo qoidalarini, tinish
belgilarini, uslubiy talablarini bilishi zarur. Busiz aniq, lo‘nda va mantiqli hujjat
tayyorlab bo‘lmaydi. Qisqasi, xatlarni o‘zbek tilining imkoniyatidan kelib chiqib
tashkillash kerak.
Rasmiy xat tilida ot turkumiga oid so‘zlar ko‘p qo‘llanadi. Hatto, fe’l bilan
ifodalanuvchi harakat va holatlar ifodasi uchun ham otga yaqin so‘z shakllari
tanlanadi, fe’lning harakat nomi shaklidan keng foydalaniladi. Masalan:
“…bayramga tayyorgarlikning
borishi
haqida …”, “qarorning
bajarilishi
”,
“…maqsadida amaliy yordam
berishingizni
so‘rayman.”, “…darsliklar bilan
ta’minlash
maqsadida…”, “…
yuborish
uchun…” va hakazo.
Fe’l shakllarining qo‘llanishida ham bir muncha o‘ziga xosliklar bor.
Chunonchi, majhullik nisbatidagi 3-shaxs buyruq-istak maylidagi yoki o‘tgan
zamon va hozirgi-kelasi zamondagi so‘zlarning ishlatilishi ko‘proq uchraydi:
topshirilsin, qo‘llanilsin, amalga oshirilsin, tayinlansin, tasdiqlansin, tayinlansin,
bo‘shatilsin, qaror qilindi, tayinlandi, eshitildi, ta’kidlandi, ko‘rsatib o‘tildi,
ogohlantirildi
kabi.
Xatlarda gap qurilishi uchun, odatda, tayyor qoliplardan keng foydalaniladi.
Masalan, “
Sizga …ni ma’lum qilamiz”, “… haqiqatdan ham yashaydi”, “bajarish
maqsadida”, “…ga asosan buyuraman”, “…ga kafolat beramiz”, “…ni ko‘rib
chiqib amaliy yordam berishingiz topshiriladi”
kabi.
Bu kabi tayyor sintaktik qoliplardan foydalanish xatlarni tayyorlash
jarayonini va ularning mazmuni tegishli shaxs idrokiga tezroq singishini
ta’minlaydi.
Xatlarning axborot sig’imini kuchaytirish maqsadida, fikrni teran, aniq,
lo‘nda bo‘lishi muhimdir. Shuning uchun xat tilining ortiqcha so‘z va iboralardan
tozalash, turli qaytaqiqlardan holi bo‘lishi maqsadga mos keladi. Hatto ba’zi
umum ma’noga ega bo‘lgan shartli qisqartmalardan foydalanish mumkin.
Masalan: professor – prof., kilometr –km, shu kabi– sh.k., …va hakazo–h.k,
vazifasini bajaruvchi – v.b. ba boshqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
