Davlat tilida ish yuritish


-MAVZU: DIALOGIK NUTQDA TIL VOSITALARIDAN



Download 1,94 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/135
Sana01.01.2022
Hajmi1,94 Mb.
#294372
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   135
Bog'liq
nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish

 
8-MAVZU: DIALOGIK NUTQDA TIL VOSITALARIDAN 
FOYDALANISH 
 
REJA: 
1.
 
Dialogda til vositalarining o‘rni. 
2.
 
Dialogda majoziy ifodalardan foydalanish yo‘llari. 
3.
 
Dialogik nutqning ta’sirchanligini ta’minlash.  
4.
 
Dialogda imo-ishoralarning qo‘llanishi. 
 
Tayanch so‘z va iboralar:
 Nutqiy faoliyat, nutq shakli, dialogik vaziyat, nutq 
motivi, dialogik nutq, til birliklari, majoziy obrazlar, badiiy tasviriy vositalar. 
 
Dialogik nutq ham insonning muloqot shakli hisoblanadi.  Inson nutqi sifatida 
dialogik nutq ham amalda bo‘lgan muomala etikasi va tamoyillariga bo‘ysunadi. 
Ikki  kishi  o‘rtasidagi  har  qanday  suhbatni  dialog  sifatida  e’tirof  etish  mumkin. 
Ammo  bu  nutqning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  ana  shu  ikki  kishi  o‘rtasida  yuzaga 
kelgan  suhbat  jarayonida  ochiladi.  Suhbatning  maqsadi  va  mavzusi, 
suhbatdoshlarning  o‘zaro  munosabati,  yoshi,  jinsi,  dunyoqarashi,  bilimi, 
jamiyatda tutgan o‘rni, mavqei dialogik nutqning mazmunini belgilaydi. Shundan 
kelib  chiqib,  undagi  tildan  foydalanish  xususiyatlarini  ham  aniqlaydi.  Dialogik 
nutqda  odatda  tilning  so‘zlashuv  uslubining  xusuisyatlaridan  ko‘plab 
foydalaniladi.  Masalan,  majoziy  ifodalar,  iboralar,  hikmatli  so`zlar,  maqollar, 
matallar,  metafora,  metonimiya,  sinekdoxa,  vazifadoshlik,  kinoya,  piching, 
kesatiq,  ohang,  sodda  gap,  so‘z-gap,  so‘roq  olmoshlari,  to‘liqsiz  gap,  undov, 
taqlid, sheva, ijtimoiy tarmoq leksikasi va boshqalar.     
Misol  uchun,  yozuvchi  Tohir  Malikning  “Shaytanat”  qissasidan  olingan 
quyidagi parchalarni olib ko‘raylik: 
«Giyohvand  yigitlardan  birining  pastki  labi  osilgan,  ko‘zlari  chaqchaygan, 
ikkinchisining qarashlari sovuq, o‘ng yuzida uzun tirtiq bor edi.  
– Bilagingni ko‘rsat, – dedi Zohid tirtiqqa. 
U  “shu  ham  ishmi  deganday”  erinibgina  kurtkasini  yechib,  ko‘ylagining 
yengini shimardi. Labi osilgan yigitning ham bilagida igna izlari bor edi. Ularning 
giyohvandligiga Zohidda shubha qolmadi. 
– Kukunni qayerdan olardilaring?–deb so‘radi Zohid. 
– Bratanga aytganmiza, qayoqdan oganuvzani,–dedi labi osilgan yigit. 
– Menga ham ayt. 
– Lola ko‘chasida o‘n yettinchi uyda turadigan Sharif aka degan kishi. 
– Ikkoving birga borganmisan? 


 
32 
–  Bir  xil  paytda  men  borardim,  bir  xil  paytda  u  borardi,  bir  xil  paytda 
ikkalavuza borardik.»  
Nutq  parchasida  til    birliklaridan  foydalanishga  e’tibor  bersak,  suhbat  asosan 
savol-javoblardan  iborat.  Ya’ni  gaplarning  ma’lum  qismini  so‘roq  gaplar  tashkil 
etadi.  Ular  tuzilishiga  ko‘ra  sodda  va  to‘liqsiz  gaplardan  iborat.  To‘liqsiz 
bo‘lishiga sabab, undagi ma’no avvalgi gapdan yoki umuman suhbat mazmunidan 
anglashilyapti.  Shuning  uchun  ega  yoki  boshqa  bo‘laklar  bo‘lmasa  ham  gap 
tushunarli bo‘lyapti. Ayrim gaplarda uzulishlar ro‘y bergan.(–Lola ko‘chasida o‘n 
yettinchi  uyda  turadigan  Sharif  aka  degan  kishi.)  va  uzilishlar  ham  aniq  bir 
maqsadni ko‘zda tutadi. Gapdagi mazmundan yigitlar Sharifni tanimasligi sezilib 
turibdi.  “Brattan”,  “soqqa”  kabi  til  birliklari  bu  toifa  odamlarga  xos.  Yigitlar 
Toshkent  shevasi  vakillari  ekanligiga  ishoradir.  Shuningdek,  suhbatdan  savol 
beruvchi va tobelarning munosabati yaxshi emasligi ham bilinib turibdi. 
Demak, ushbu dialogda to‘liqsiz gap (Bilagingni ko‘rsat), so‘roq gap (Kukunni 
qayerdan  olardilaring?),  shevaga  xos  birliklardan  (Bratanga,  oganuvzani),  sodda 
gaplardan foydalanilgan.  Uslubiy jihatdan so‘zlashuv uslibiga xos. Chunki unda 
til  birliklaridan  erkin  foydalanish  va  grammatik  talablarga    amal  qilmaslik 
ko‘rinadi(Lola ko‘chasida o‘n yettinchi uyda turadigan Sharif aka degan kishi) . 
“Jalil  biroz  kutib  qolgani  uchunmi,  tumtayganroq  ko‘rinishda  kirib  keldi. 
Asadbek unu o‘rnidan turib kutib oldi. 
– Kiravermay, o‘tirdingmi? – dedi Asadbek.—Bunaqa odating yo‘g’idiku? 
–Hurmating  bor,  oshnam.  Biz  bekorchi  odam  bo‘lsak,–u  shunday  deb 
qo‘ltig’iga  qistirib  olgan  eski  gazitga  o‘rog’lik  narsani  uzatdi.–To‘yga 
kelolmadim. Yaxshi o‘tkazib oldingmi? 
–To‘yga kelmaganingga gina qilib o‘tiruvdim, tinchlikmi  o‘zi, nimaga kelma- 
ding? 
– Sen meni to‘yga aytdingmi? – Jalil ovozini bir parda ko‘tardi. 
– Birinchi bo‘lib senga,  senga xabar bergandirman. 
– Katta bo‘lsang o‘zingga, bu birinchidan, boyvachcha bo‘lsang ham o‘zingga, 
bu ikkinchidan, xo‘pmi! Laychalaringni yuborib to‘yga ayttirdingmi? O‘zingning  
oyog’ing  yetmadimi?  
– Endi oshna, to‘ychilik, shoshib qolarkansan. 
– O‘zingga o‘xshagan boyvachchalarni aytishga shoshmagandirsan? 
–  Xo‘p,  tavba  qildim,  men  ahmoqman,  –  Asadbek  ham  ovozini  ko‘tardi,  – 
o‘zim bormabman. 
(241-242 betlar)
  
“Shaytanat”dan  olingan  ikkinchi  parchada    suhbatdoshlarning  xarakteri, 
kayfiyati,  o‘zaro  munosabati  reallashadi.  Aslida  aytgani-aytgan,  degani-degan, 
boshqalarga  nihoyatda  qattiqqo‘l  Asadbekning  xarakteridagi  boshqa  qirralar, 
ya’ni bolalikdan do‘sti Jalilga yon bosishi dialog davomida ochiladi. Bu dialogda 
so‘z tanlash, gap qurilish, suhbatdoshlarning dunyoqarashi yuqoridagi nutqdan bir 
muncha farq qiladi. 
Dialogik  nutqlarni  ko‘zdan  kechirish  natijasi  shundan  dalolat  beradiki,  ular 
asosan og’zaki nutq odatlarini o‘zida namoyon etadi. Adabiy matnlarda esa dialog  
obraz yaratish, tiplar xarakterini namoyish etishning kuchli vositalariga aylanishi 
mumkin.  Alisher  Navoiyning  “Farhod  va  Shirin”  dostonidagi Farhod va  Xisrav, 


 
33 
Uyg’un  va  Izzat  Sultonning    “Alisher  Navoiy”  dramasidagi  Navoiy  va  Boyqaro 
dialoglarini eslaylik. Ularda turli badiiy tasviriy vositalar qahramonlar xarakterini 
ochishga xizmat qiladi. 
Dialogik  nutqlarda  qahramonlar  o‘z  maqsad  va  ichki  kechimalarini 
tinglovchilarga yetkazish uchun turli imo-ishoralardan ham foydalanadi. Bu uning 
xarakteri va kechinmalarining kuchli yoki kuchsizligigni ifodalaydi. 
Masalan,  “Mahallada  duv-duv  gap”  filmida  Posho  xola(Maryam  Yoqubova), 
Azimjonning 
onasi(Lutfixonim 
Sarimsaqova), 
“Kelinlar 
qo‘zg’oloni” 
komediyasida    Farmonbibi(Zaynab  Sadriyeva)  Sotti(To`ti  Yusupova)  obrazlari 
imo-ishoralarga boydir. Bunda qahramonlar o‘z fikri va maqsadini suhbatdoshiga 
yetkazish  uchun  turli  qo‘l  harakatlari,  qosh-qovoq  o‘yini,  lab  holati  kabilardan 
foydalanadi.  Bu  o‘z  navbatida  gapning  ta’sirchnligini  ham  ta’minlovchi 
elementlardandir.  
Dialoglarda  turli  majoziy  ifodalardan  ham  keng  foydalaniladi.  Masalan, biror 
kishining mehnatkashligini ifodalash uchun “chumoli” deyiladi, yoki nafsi o‘pqon 
kishilarga  nisbatan  “bo‘ri”,  ayyor  kishilar–“tulki”,  dangasalar  –“kapalak”,  o‘g’ri 
yoki  elga  qo‘shilmaydigan  kishilar  –“boyo‘g’li”,  kuchi  ko‘p  ammo  biroz  kalta 
o‘ylovchi  odamlarga  nisbatan  esa  “ayiq”  kabi  majoliy  ifodalar  qo‘llaniladi. 
Abdulla Qahhorning “Bemor”, “O‘g’ri” hikoyalarida, Said Ahmadning “Qoplon” 
hikoyalarida majoiy ifodalardan juda ustalik bilan foydalanilgan.   
Bundan  tashqari,  dialoglarda  turli  ma’no  ko‘chishlari  ham  ishlatiladiki 
ularning  ba’zilariga  to‘xtalmasak  bo‘lmaydi.  Metafora,  metonimiya,  sinekdoxa, 
vazifadoshlik shular jumlasidandir. 
Metafora so‘zi yunoncha so‘z bo‘lib, “ko‘chirma” ma’nosini bildiradi. Nisbiy 
o‘xshashlikka  ega  bo‘lgan  ikki  narsadan  birini  ikkinchisining  nomi  bilan  atash. 
hodisasidir.  Masalan: 

Download 1,94 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   135




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish