Davlat tilida ish yuritish


Mavzuga oid tayanch so‘z va atamalar: m



Download 1,94 Mb.
Pdf ko'rish
bet50/135
Sana01.01.2022
Hajmi1,94 Mb.
#294372
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   135
Bog'liq
nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish

 
Mavzuga oid tayanch so‘z va atamalar: m
atn, fonetika, leksikologiya, 
semantika, shakl, mazmun, shakl va mazmun birligi.   
 
Tilshunoslikka  oid  ilmiy  adabiyotlarda  nutq  birligi  va  til  birligi  degan 
atamalarga  duch  kelamiz.  Nutq  birligi  deganda,  so`zlarishish  jarayonida 
qo`llaydigan  tovush, so`z, gap kabi  birliklar, til birligi  deganda  esa  ularni  yozuv 
bilan bog`liq tomonlari ko`proq nazarda tutiladi. Hozirgi vaqtda tilning eng katta 
birligi deb matn qabul qilingan.  
Matn  deganda,  ikki  yoki  undan  gaplarning  semantik,  grammatik  va  uslubiy 
birikuvidan hosil bolgan shakl tushuniladi. Matn  hajmi ba’zan ikki gapdan iborat, 
ba’zan  esa  butun  bir  asarga  teng  bo‘lishi  mumkin.  Matn  asosan  ma’lum  tugal 
ma’noga ega bo‘lgan, yaxlit g’oyani ochishga xizmat qiladigan gap va unga teng 
til  birliklaridan  iborat  bo‘ladi.  Lekin  har  qanday  gaplar  yig’indisini  ham  matn 
deyish  noto‘g’ri.  Matn  bo‘lishi  uchun  avvalo  shakl  va  mazmun  birligi  bo`lishi 
kerak.     
Matnning  asosiy  xususiyatlaridan  biri  uning  uzul-kesil,  tugal  fikr 
anglatishidir. Matn  bayon  qilingandan  keyin  tinglovchida kim? qachon? qaerda? 
qanday?  kabi  qo‘shimcha  savollarga  o‘rin  qolmaydi.  Har  qanday  matn  fikrlar 
yig’indisi  bo‘lib,  o‘zaro  uzviy  bog’langan  mulohazalarni  o‘z    ichiga  olgan 
bo‘ladi.  Matnning  chegarasini  yaratuvchi  (ya’ni  yozuvchi,  bayon  qiluvchi) 
belgilaydi.  Matn  o‘z  oldiga  qo‘ygan  amaliy  maqsadiga  ko‘ra  turlarga  bo‘linadi. 
Masalan:  yozma  va  og’zaki  matnlar.  Ular  o‘z  navbatida  yana  turlarga  ajratiladi. 
Og’zaki  matnlarga  diolog  matnlar,  suhbatlar  kiradi.  Lekin  barcha  hollarda  ham 
matnda shakl va mazmun birligi bo`lishi talab qilinadi. 
Matnning shakli deganda, mazmunning moddiylashgan ko`rinishi  tushuniladi.  
Mazmunning  yozuvda  aks  etishi,  o`qilishi,  eshitilishi,  ifodasi  shakldir.  Ulug` 
olimlar  “shakl    mazmunning  “libosi”dir”,  degan  aniq  fikrga  kelishgan.  Shakl 
tarkibiga  tovush,  harf,  bo`g`in,  so`z,  so`z  birikmasi,  gap,  matn,  ifoda  vositalari 
kabi matn tili bilan bog`liq bo`lgan turli birliklar, stilistik usullar, ishorat belgilari 
kiradi. 
Matnning  mazmuni  deganda,  mazkur  matndan  o‘rin  olgan  ma’umot, 
axborot  tushuhiladi.  Ma’no  deganda,  esa  matndagi  til  birliklari  (  so‘z,  so‘z 
birikmasi, ibora, gap, gapdan kattaroq yagona sintaktik butunlik, xat boshi, tinish 
belgilari)ga xos axborot tushuniladi.  


 
57 
Masalan,  “qalam”  deganda,  ongimizda  hosil  bo‘ladigan  tushuncha  aslida 
shu  so‘zning  ma’nosidir.  Agar    u  gapning  tarkibida  kelsa,  matnning  mazmunini 
ochishga xizmat qiladi. Masalan, 
Men magazindan qalam sotib oldim. Bu qalam 
bilan  endi  o‘zim  yoqtirgan  tasvirlarning  grafikasini  chizaman.  Bu  menga  katta 
zavq  beradi.
 
Do‘stlarim  orasida  o‘z  o‘rnimni  topishda,  turli  ko‘rik-tanlovlarda 
qatnashib el orasida tanilishimda qo‘l keladi.  
Mazkur  matnning  mazmuni,  go‘yasi  so‘zlovchining  maqsad  va  orzularini 
ifodalab bermoqda. Bu erda qalam so‘zi asosiy fikr ochib beruvchi tayanch so‘z 
vazifasini  bajarmoqda.  Agar  qalam  so‘zining  o‘rniga  bitta  harf  farq  qiluvchi 
“qadam” so‘zini yozsak, matn mazmuniga putup etadi. Chunki, matnning shakli 
o‘zgardi.  Ya’ni  qalam  so‘zidagi  sirg’aluvchi,  yon  undoshi  bo’lgan  L  o‘rniga 
jarangli, potrlovchi d tovushini talaffuz qilyapmiz. Bu bilan avval so‘zning shakli 
va  ma’nosi  o‘zgarmoqda,  so‘ngra  gapning  va  matnning  mazmuni  o‘zgarmoqda. 
Birgina harf o‘zgarishi bilan matnning mazmuni ham o‘zgarmoqda.   
Biz  o‘qigan  ana  shu  satrlar  matning  shakli  hisoblanadi.  Demak  matnning 
shakli deganda, mazmunni ifodalash uchun xizmat qiladigan, biz  o‘qiy oladigan, 
yoza oladigan va tinglaydigan til birliklari tushuniladi.  
Matn va shakl bir-biri bilan bog’lik hodisadir. Ular doimo bir-birini taqoza 
etadi.  Ammo  o‘z  navbatida  boshqa-boshqa  hodisalardir.  Shakl  tashqi  ko‘rinish, 
moddiyat  bo‘lsa,  mazmun  ruhiyatdir.  Matnning  shakliy-mazmuniy  tuzilishi 
she’riyatda yaxshi ko‘rinadi. Chunki, shakl va mazmunning eng yetuk darajadagi 
uyg’unligi kishiga estetik zavq, ma’rifiy ta’lim va tarbiya beradi. 
Kecha kerak bo‘lding, 
Bolalik chog’im! 
Senga qo‘l uzatdim, 
Yo‘q, 
Etolmadim. 
Oshkora g’irromlik qildi 
O‘rtog’im,– 
Men: bor, o‘ynamayman, 
Deb ketaolmadim...   
(Erkin Vohidov)
 
Mazkur she’rning mazmuni ilojsiz kishining armonidir. Shoir uni qisqa va 
chuqur  ma’noli  so‘zlar  yordamida    yetkazib  bermoqda.  Vaholangki,  mazmun 
butun  bir  romanga  ham  asos  bo‘lishi  mumkin.  Lekin  shoir  mazmunni  imkon 
darajasida kichik shaklga joylay olgan. Bu shoirning iste’dodini anglatadi. Shakl 
maksimal  darajada  qisqargan.  Lekin  mazmun  maksimal  darajada  kengdir.  Bu 
she’riy  nutqni  har  qanday  davr,  har  qanday  kishi  uchun    barobar  ta’sir 
ko‘rsatishini  ta’minlaydi.  Garchi  mazkur    she’r  1977-yil  yozilgan  bo‘lsa-da,  u 
bugungi kunda ham barchaga birdek ta’sir ko‘rsatadi. Unda shakily va mazmuniy 
tuzilish  badiiy san’at darajasiga ko‘tarilgan.  
Xalq  maqollari  matn  sifatida  yuksak  daragada  ishlangan  mazmun  va 
shaklga ega. Shuning uchun ular o‘lmas, barcha zamonlarda ham qadrlidir.  Misol 
uchun  XI  asrga  tegishli  bo‘lgan  va  “Devonu  lug’otit-turk”orqali  bizgacha  yetib 
kelgan maqollarni olaylik: 
Qul savi qalmas, 


 
58 
Qag’il bag’I yazilmas. 
(Keksalarning  nasihati  bekor  ketmaydi,  Tolning  ho‘l  novdasi    bog’I 
yozilmaydi.). 
Ko‘rkluk kishiga so‘z keladi.
 (Yaxshi kishiga so‘z–maqtov keladi) 
Erik  erni  yag’lig’,  ermagu  bashi  qanlig’.
(Tirishqoqning  labi  yog’liq, 
dangasaning boshi qonliq.) 
Emgak ekinda qolmas.
(Mehnat bekor ketmaydi.) 
Uma kelsa, qut kelur.
 (Mehmon kelsa, qut kelar.) 
Mazkur  maqollar  o‘z  shakli  va  mazmuniga  ko‘ra  qisman  o‘zgarish  bilan 
bugungi  kunda  ham  xalq  orasida  qo‘llaniladi.  Chunki,  ularda  shakl  va  mazmun 
eng  yuksak  darajada  uyg’undir.  Umuman  olganda,  matn  shakl  va  mazmun 
jihatdan  murakkab  jarayon  bo‘lib,  yozilish  va  aytilish  vaqtida  o‘zgarishga 
uchrashi,  yangi  shakl  va  mazmunga  ega  bo‘lishi  mumkin.  Shakl  va  mazmun 
uyg’unligiga alohida e’tibor berish nutqning namunali bo‘lishi uchun muhim omil 
hisoblanadi.    
 
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
 
Matn haqida ma’lumot bering. 
2.
 
Matnning mazmuni deganda nimani tushunasiz? 
3.
 
Matnning shakli haqida ma’lumot bering.  
4.
 
Matnning mazmuniy va shakliy uyg’unligi deganda nimani anglaymiz. 
5.
 
“Matnning shakily va mazmuniy uyg’unligi –nutq ko‘rki” mavzusida 
kichik hajmli insho yozing. 
 
 

Download 1,94 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   135




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish