Давлат пенсия таъминоти ва 2030 йил учун прогноз

PENSIYA TAMINOTI TIZIMINING IJTIMOIY ADOLATLI VA SAMARADORLIGINI OSHIRISH

• 
  RAG’BATLANTIRUVCHI MEXANIZMLARNI JORIY ETISH ,PENSIYA MIQDORI VA XODIMNING MEHNAT HISSASI O’RTASIDAGI O’ZARO BOG’LIQLIKNI AMALGA OSHIRISH
  

• 
  DАVLАT IJTIMOIY SIYOSАTINI АMАLGА
  

OSHIRISHDА DАVLАT PENSIYA TАMINOTINING ZАRURLIGI VА UNING АHАMIYATI
Maʼlumki, pensiya fuqarolarga davlat yoki boshqa subʼektlar tomonidan qonunda belgilangan hollarda muntazam va, odatda, umrbod toʼlanadigan toʼlovlar boʼlib, ijtimoiy taʼminotning muhim shakli hisoblanadi.Bugun Ona sayyoramizda har soniyada ikki kishi oʼzining oltmish yoshga toʼlganini nishonlamoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) maʼlumotlariga koʼra, asrimiz oʼrtalariga borib Yerda 100 yoshdan oshganlar soni 3,2 million kishiga yetar ekan. Vaholanki, ular 2014 yilda 300 ming kishidan oshmayotgan edi. Аgar 1950 yillarda insonning oʼrtacha umr koʼrishi 47 yil atrofida boʼlgan boʼlsa, 2010 yilda bu raqam 69 yoshga yetdi. 2050 yilda bu koʼrsatkich 76 yoshni, 2100 yilda 85 yoshni tashkil etishi kutilmoqda .Davlat pensiya taʼminotining barqarorligi mamlakat iqtisodiyoti va eng avvalo, uning ijtimoiy sohasi holatiniharakterlaydigan muhim koʼrsatkich boʼlib u tartibga solish hamdaragʼbatlantirish tamoyillari asosida amal qilib boradi.Bugungi kunda jahon eʼtirof etayotgan taraqqiyotning “Oʼzbekmodeli”ga ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikka erishish, xududiyiqtisodiyot, mintaqaviy rivojlanish va mahalliylashtirish dasturlariijrosini taʼminlash orqali yangi ish oʼrinlarini yaratish natijasidaaholining turmush farovonligi oshirish yuzasidan Davlat pensiya taʼminoti uchun moliyaviy resurslar manbalarini shakllantirish borasida keng qoʼlamli ishlar amalgaoshirilmoqda.Istiqlol yillarida pensiya taʼminoti masalalarida ijobiyyutuqlarga erishilganiga qaramasdan, byudjetdan tashqari Pensiyajamgʼarmasi daromadlarini shakllantirish mexanizmlarini zamonaviymoliyaviy siyosat kontseptsiyalari asosida takomillashtirib berish hamjamgʼarma mablagʼlaridan oqilona foydalanish va uni maqsadli sarflashning ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy asoslarini ilmiy-amaliytadqiq etishni taqozo etmoqda. Shuningdek, oʼzini amalda toʼla oqlagantaraqqiyot modeliga hamohang ravishda mamlakat pensiya taʼminotitizimining barqarorligini yanada yaxshilash borasida amalga oshirilishilozim boʼlgan ishlar bugungi kunning dorzarb vazifalaridan biriga aylanib bormoqda.Bozor iqtisodiyoti sharoiti oʼzining ijobiy tomonlari bilan bir qator ziddiyatli tomonlari ham mavjud boʼlib jumladan, mamlakat

aholisining daromad jihatdan tabaqalashuvi ijtimoiy

nobarqarorlikning vujudga kelishiga sabab boʼladi. Bunda, u esa bir

qator aholi qatlamining kam taʼminlangan turmush kechirish sharoiti

bilan birga yuz beradi. Mazkur ijtimoiy muammolarni yumshatish uchun

har bir mamlakat oʼziga xos tarzda ijtimoiy siyosat oli boradi.Bundaysiyosatning mohiyati shundaki, davlat aniq ishlab chiqilgan va aholining uyoki bu sabablarga koʼra daromad ishlab topish imkoniyatiga ega boʼlmaganqatlamlarini ijtimoiy himoya qilish tizimi bilan qamrab olishgaharakat qiladi. Mamlakatda samarali ijtimoiy taʼminot tiziminingamal qilishi vujudga kelishi mumkin boʼlgan ijtimoiy muammolarnibartaraf qilish imkonini beradi. Rivojlangan mamlakatlarda faoliyatkoʼrsatayotgan ijtimoiy taʼminot tizimi insoniyat taraqqiyotining barchabosqichlarida ijtimoiy muammolarni hal qilishning muhim yoʼnalishlaridan biri hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotdagi pensiya tizimi iqtisodiy resurslar erkinharakatiga asoslangan taqsimot munosabatlari mahsuli boʼlib, katta ijtimoiy yukni koʼtaradi. Uning mablagʼlari firmalar, korxonalar, uy xoʼjaliklari va

davlat singari iqtisodiyot subʼektlari daromadlarini qayta taqsimlash

jarayonida shakllanadi.

Ishlovchilarning pensiya jamgʼarmasiga toʼlovlari, iqtisodiy nuqtai

nazardan ular ish haqining bir qismidir. U ishchi kuchining qiymatiga

kiradi, ammo institutsional muayyan kechiktirilgan muhlatda amalga

oshiriladi, bu ishlovchilarning pensiya jamgʼarmasiga qoʼygan va

qaytarilishi lozim boʼlgan oʼziga xos maqsadli ulushi, omonatidir.

Аholini samarali mehnat qilishga undovchi sabablarning yuqori

darajasi bir tomondan pensiya miqdorining tegishli yashash minimumiga

nisbati, pensiya toʼlovlarining xarid imkoniyatiga bogʼliq boʼlsa, ikkinchi

tomondan ishlovchining malaka darajasi, ishlagan davrlari mobaynidagi

mehnat faoliyatining intensivligi darajasiga bogʼliqdir. Pensiya miqdorining mehnat faoliyati mobaynida olinadigan ish haqi miqdori

bilan bevosita bogʼliqligi samaraliroq mehnatga ragʼbatlantirish

imkonini beradi.

Jamgʼarish har doim ham muntazam investitsiyaga aylanmaydi. Ushbu

holatda uy xoʼjaliklarini nazarda tutish lozim. ammo amaliyot

koʼrsatishicha, bank mablagʼlari har doimo xam real kapitalga aylana

olmaydi. Muayyan sharoitlarda ular moliyaviy, spekulyativ, harakatchan

kapital shaklida boʼlishi kuzatilmoqda. Hukumatning muayyan monetar siyosati

tufayli pul qadrsizlanishi va sobiq yollanma ishlovchining oʼzini takror

ishlab chiqaruvchanlik funktsiyasini yoʼqotishi mumkin.

Kishilarning subьektiv sifatlari hayotdagi turli ekstremal

holatlar taʼsirini ham inobatga olishi lozim va ularning shaxsiy

jamgʼarmalarini yetarli darajada boʼlmasligiga taʼsir koʼrsatadi.

Davlat tomonidan amalga oshiriladigan markazlashtirilgan

jamgʼarish yoki ishlovchilarining ish haqining bir qismini badal

koʼrinishida pensionerlar foydasiga undirish pensiya toʼlovlari

manbaining ishonchli asosini taʼminlaydi. Pensiya taʼminoti tizimi oldida quyidagi muhim maqsadlar

turadi:

* keksalik davrida kambagʼallikdan himoyalash;

* mehnat faoliyati tugashi bilan pensiyaga chiqish oldidan

toʼlanadigan ish haqi miqdoriga proportsional tarzda belgilangan muayyan

miqdordagi kafolotlangan daromadni taʼminlash;
* bu daromadni kelajakda turmush darajasining pasayishidan

himoyalash.

Pensiya tizimini moliyaviy taʼminlash usullari:

- jamgʼarma tarkibi,

- xususiy, kasbiy tizimlar va davlatning roli,

- taʼminot badallari va pensiya toʼlovlarining oʼzaro aloqasi pensiya

tizimini amal qilishining samaradorlik darajasini belgilovchi muhim

jihatlar hisoblanadi.

Pensiya tizimiga taʼminot badallarini qayta taqsimlashning

davlat mexanizmi yordami bilan individualllashtirilgan schetlardan

foydalangan holda moliyaviy taʼminlash, pensiya tizimini tashkil

etishning oʼziga hosligi, belgilangan yagona badallarni hisobga olgan.

holda, pensiya miqdorini belgilash kabilar xosdir. Qarilik boʼyicha pensiya olish uchun muayyan taʼminot stajiga ega

boʼlish va qonunda koʼrsatilgan pensiya yoshiga erishish zarur. Taʼminot

staji deganda pensiya taʼminoti jamgʼarmasiga badal toʼlovlari toʼlangan

davr tushuniladi. Taʼminot stajiga qonun boʼyicha ishsizlik boʼyicha

nafaqa toʼlovlari davri kiritiladi.

Аholini ijtimoiy taʼminotlash ijtimoiy yordamning quyidagi

turlari bilan taʼminlanadi:

• pensiyalar;

• nafaqalar;

• imtiyozlar va xizmatlar;

• bir yoʼla beriladigan moddiy yordam.

Quyidagilar ijtimoiy taʼminot obʼektlari hisoblanadi:

• pensiya yoshiga yetganlar;

• nogironlar;

• boquvchisini yoʼqotganlar;

• kam taʼminlangan oilalar;

• ishsizlar;

• homilador ayollar va yosh bolalarga qarash bilan band boʼlgan

ishlamayotgan ayollar;

• kasallik tufayli vaqtincha ishlamayotganlar;

• oʼquvchi yoshlar;

• mehnatga layoqatsizlarga qarash bilan band boʼlgan ishlamayotgan

mehnatga layoqatli fuqarolar.

Ijtimoiy taʼminotning profilaktika oldini olish vazifasi -

mehnat jarayonida xodimning salomatligini va mehnat qobiliyatini

muhofazalash imkonini beradigan turkum tashkiliy-texnikaviy, tibbiy

tadbirlarni amalga oshirishdan iborat.

Iqtisodiy vazifasi - mehnat qilish qobiliyatini vaqtincha yoki

doimiy yoʼqotish (kasallik, baxtsiz hodisa, keksalik tufayli) yoki

boquvchisini yoʼqotganlik (xodimning oila aʼzolari uchun) munosabati

bilan yoʼqotilgan ish haqi yoki daromadning oʼrnini toʼldirishdan,

shuningdek, davolanish va nogironlik munosabati bilan qilinadigan

qoʼshimcha xarajatlarni qoplashdan iboratdir.Ijtimoiy reabilitatsiya

(qayta tiklash) vazifasi yoʼqolgan salomatlikni va mehnat qilish

qobiliyatini qayta tiklash maqsadida xodimlarni tibbiy, kasbiy va

ijtimoiy reabilitatsiyalash boʼyicha turkum chora-tadbirlarni amalga

oshirishni nazarda tutadi.

Siyosiy vazifasi - jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni muhofazalash

va saqlash boʼyicha Konstitutsiyada va qonunlarda kafolatlab qoʼyilgan

ijtimoiy va huquqiy normalarni taʼminlash maqsadida samarali

ijtimoiy taʼminot institutlari va mexanizmlari barpo etilishi hamda

qoʼllabquvvatlanishini taʼminlashi kerak.

Ijtimoiy taʼminotning «iqtisodiyot inson uchun» tarzida boʼlishi

lozim boʼlgan zamonaviy iqtisodiyotga oʼtish uchun shunday samarali tizim

zarurki, u har bir kishining mehnat salohiyatidan uning ijtimoiy-

iqtisodiy maqomi, qaysi ijtimoiy-iqtisodiy guruhga mansubligidan

qatьi nazar, undan foydalanish imkonini beradi.

inson salohiyatidan samarali foydalanishga hamda «ertangi kunga ishonch»

boʼlishiga erishish mumkin. Bunday muhofaza taʼminlanmas ekan, qayta

tayyorlash, yangilikni oʼzlashtirish, ijodiy ishlash qobiliyatiga ega boʼlish

kerak boʼlgan malakali ishchi kuchidan foydalanishning imkoni boʼlmaydi.

Boshqacha aytganda, samarali ijtimoiy taʼminot tizimining mavjudligi

malakali xodim mehnatiga asoslanadigan zamonaviy iqtisodiyotning

tarkibiy xususiyati hisoblanadi.

• 
  PENSIYA TАMINOTI BORАSIDАGI DАVLАT SIYOSАTI
  

Аholining turmush darajasi va farovonligi koʼrsatkichlari uning

hayot kechirishi uchun zarur boʼlgan moddiy va maʼnaviy neʼmatlar bilan

taʼminlanganlik xolati hamda kishilar ehtiyojining bu neʼmatlar bilan

qondirilishi darajasi orqali namoyon boʼladi. Shu bilan birga, aholi

turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan koʼrsatkichlari

tizimi oʼz ichiga quyidagi guruhlarni oladi: tugʼilish va oʼlish darajasi

hamda boshqa demografik koʼrsatkichlar; hayot kechirishning sanitar-

gigiena jihatidan sharoitlari; oziq-ovqat tovarlarini isteʼmol qilish

darajasi; turar joy sharoitlari; maʼlumot va madaniyat; mehnat qilish

Pensiya taʼminoti tizimi oldida uchta muhim maqsad turadi:

 fuqarolarni keksayganda qashshoqlikdan himoyalash;

 mehnat faoliyati tugashi bilan pensiyaga chiqish oldidan

toʼlanadigan ish haqiga mutanosib tarzda belgilangan muayyan miqdordagi

kafolatlangan daromadni taʼminlash;

 kelajakda pensiya tizimi orqali fuqaroni turmush darajasini

yaxshilashdan iborat.

Ijtimoiy yoʼnaltirilgan bozor iqtisodiyotiga oʼtish kontseptsiyasida

ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirish va aholining kam

taʼminlangan guruhlarini ijtimoiy himoyalashni taʼminlash chora-

tadbirlari koʼriladi, bu iqtisodiy islohotlardan biri davlatning

ijtimoiy barqarorligini taʼminlaydi.

Bizning respublikamizda ijtimoiy siyosatning muhim ahamiyatga ega

ekanligi faqatgina iqtisodiy va siyosiy vaziyatlargagina bogʼliq emas.

Balki, xalqning maʼnaviy qoidalariga asoslangan sogʼlom avlodni

tarbiyalash, koʼp bolali oilalarga madad berish, qariyalarga gʼamxoʼrlik

qilishdan iboratdir. Qolaversa, bu aholining kam taʼminlangan va kam

himoyalangan qismi bolalarga, ayollarga, qariyalarga, nogironlarga

ijtimoiy yordam berish va ularning turmush sharoitini yaxshilash hamda

bir tizimdan ikkinchi tizimga oʼtishda fuqarolarning iqtisodiy va

ijtimoiy islohotlarga boʼlgan ishonchini yanada kuchaytirishga yordam

beradi. Shu bois oʼta muhim ijtimoiy muammolarni hal etishda

fuqarolarning oʼz-oʼzini boshqarish organlari rolini bundan buyon ham

butun choralar bilan amalga oshirish, ularni zurur moddiy vositalar

bilan ishonchli darajada mustahkamlash lozim. Davlat ushbu oʼta muhim

ijtimoiy masalani hal etishda fuqarolarning oʼz-oʼzini boshqarish

organlariga chora-tadbirlar bilan koʼmaklashishi lozim.

Hozirgi vaqtda Oʼzbekistonda pensiyalarning oʼrtacha miqdori oʼrtacha

ish haqiga nisbatan 37,5 foizni tashkil etmoqda. Bu koʼrsatkich Rossiyada

25,7 foizdan, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa 23-28 foizdan

iboratdir. Joriy 2014 yilda mamlakatimizda bu koʼrsatkichni 41 foizga

yetkazish koʼzda tutilmoqda.”9

Xorijiy mamlakatlar tajribasiga asosan, kambagʼallik va aholi

oʼrtasida kuchli iqtisodiy tengsizlikning oldini olish va ijtimoiy

barqarorlikni taʼminlash maqsadida daromadni taqsimlash va qayta

taqsimlash boʼyicha davlat chora-tadbirlari tizimi ijtimoiy siyosat deb

yuritiladi. Keng maʼnoda - ijtimoiy siyosat deganda shaxsning hayot

faoliyatini shunday sharoitlarini yaratish va tutib turish boʼyicha

koʼrilgan barcha chora-tadbirlar tushuniladi. U oʼz navbatida shaxsning

rivojlanishiga yordam beradi va uning ijodiy imkoniyatlarini toʼliq

namoyon qilishini ragʼbatlantiradi.

Ijtimoiy muammolarni muvaffaqiyatli hal etish, ishonchli

ijtimoiy kafolatlarni yaratish, mehnatning manfaatli boʼlishini

kuchaytirish islohotlarni oʼtkazish uchun mustahkam ijtimoiy tayanch

boʼladi, ular muqarrarligining garovi boʼlib xizmat qiladi.

Respublikamizda pensiya taʼminoti borasidagi siyosatning quyidagi

yoʼnalishlari boʼyicha ish olib borilmoqda:

• daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash sohasida;

- ish haqi, pensiya, nafaqa, stipendiyalarni minimal miqdorini

belgilash;

- inflyatsiya oʼsishi sababli aholi daromadlarini indeksatsiyalash;

- daromadlarni kam taʼminlangan fuqarolar foydasiga

taqsimlash.

• isteʼmol sohasida:

- ichki isteʼmol bozorini himoyalash;

- isteʼmol mollari ishlab chiqarishni ragʼbatlantirish;

- tovarlarning erkin almashuviga sharoit yaratish;

- asosiy isteʼmol mollari darajasining keskin pasayishiga

yoʼl qoʼymaslik;

- oʼta muhim, yuqori kaloriyali oziq ovqat isteʼmoli tarkibini

takomillashtirish;

- ijtimoiy xizmat isteʼmoli darajasining keskin pasayishiga

yoʼl qoʼymaslik;

- oʼta muhim, yuqori kaloriyali oziq ovqat isteʼmoli tarkibini

takomillashtirish;

- ijtimoiy xizmat isteʼmoli darajasining keskin pasayi

shiga yoʼl qoʼymaslik choralarini koʼrish.

• 
  UZBEKISTONDА DАVLАT PENSIYA TАMINOTINI
  

TАSHKIL ETILISH MEXАNIZMI

Respublikamizda taʼminotini davlat tomonidan tartibga solishning

dastlabki bosqichi “Fuqarolarning davlat pensiya taʼminoti

toʼgʼrisida”gi qonunning qabul qilinishi bilan xarakterlandi. Ushbu

qonun va hukumat tomonidan qabul qilingan boshqa meʼyoriy hujjatlar

amal qilayotgan pensiya taʼminoti tizimining huquqiy asosini tashkil

etadi. Bu qonunning mohiyatini pensionerlarning jamiyatda tutgan oʼrni,

ularni ijtimoiy yoʼnaltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida huquqiy

himoyalash, pensiya miqdorini bevosita mehnat stajining davomiyligi va

ish haqi miqdoriga bogʼliqligini taʼminlash tashkil etadi

Аholini ijtimoiy himoya qilish boʼyicha choralarning tarkibida

davlat pensiyalari muhim oʼrin egallaydi. Pensiya taʼminotining

ijtimoiy ahamiyati shu bilan aniqlanadiki, hozirgi paytda

Oʼzbekistondagi koʼplab qariyalar, nogironlar va ularning oila

aʼzolari, boquvchisini yoʼqotganlarning hayotiy muhim manfaatlariga oʼz

taʼsirini oʼtkazadi. Bozor munosabatlariga oʼtilishi munosabati bilan

davlat pensiya tizimi murakkab ahvolga tushib qoldi. Pensionerlarning

daromadlari boʼyicha pensiyaning oʼrtacha miqdori hayotning yashash

darajasidan ortda qolmoqda. Qarilik boʼyicha pensiyaning oʼrtacha

miqdori hayotning yashash darajasidan ancha past. Shu munosabat bilan

iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish sharoitida fuqarolarning

pensiya taʼminoti boʼyicha huquqlarini davlat tomonidan

kafolatlanishini kuchaytirish va pensiya tizimini barqaror rivojlantirish shart-sharoitlarini yaratish maqsadida mamlakatda pensiya tizimi isloh qilinmoqda.

Pensiya tizimini boshqaruvchi

asosiy meʼyoriy-huquqiy hujjatlar quyidagilardir:

- Oʼzbekiston Respublikasining 1993 yil 3 martdagi 938-XII son

“Fuqarolarning davlat pentsiya taʼminoti toʼgʼrisida” gi Qonuni;

- Oʼzbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan

tashqari Pensiya jamgʼarmasi toʼgʼrisidagi nizom (Vazirlar

Mahkamasining 2010 yil 19 fevraldagi 30-sonli qarori bilan

tasdiqlangan).

- Davlat pensiyalarini tayinlash va toʼlash tartibi toʼgʼrisida nizom

(Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 8 sentyabrdagi “Davlat pensiyalarini

tayinlash va toʼlash tartibini yanada takomillashtirishga yoʼnaltirilgan.

normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlash toʼgʼrisida” 252-son qarori

bilan tasdiqlangan);

- Pensiyani hisoblash uchun qabul qilinadigan amaldagi ish haqini

ish haqining yakka tartibdagi koeffitsientlarini qoʼllagan holda qayta

hisoblab chiqish tartibi toʼgʼrisida nizom (Vazirlar Mahkamasining 2011

yil 8 sentyabrdagi “Davlat pensiyalarini tayinlash va toʼlash tartibini

yanada takomillashtirishga yoʼnaltirilgan normativ-huquqiy hujjatlarni

tasdiqlash toʼgʼrisida” 252-son qarori bilan tasdiqlangan);

- Pensiya ishlarini rasmiylashtirish va yuritish tartibi hamda

pensiya hujjatlarining shakllari va ularni toʼldirish qoidalari

toʼgʼrisidagi yoʼriqnoma (Oʼzbekiston Respublikasi moliya vazirining 2011

yil 14 oktyabrdagi 63-son buyrugʼi bilan tasdiqlangan, Oʼzbekiston

Respublikasi Аdliya vazirligi tomonidan 2011 yil 17 noyabrda 2282-son

bilan roʼyxatdan oʼtkazilgan.

Davlat pensiya taʼminotini boshqarish quyidagilarni oʼz ichiga oladi:

• Moliyaviy munosabatlarni boshqarish;

• Pul mablagʼlari jamgʼarmalarini boshqarish;

• Moliyaviy apparat faoliyatini boshqarish.

Moliyaviy munosabatlarning har bir sohasi va har bir boʼgʼinida

boshqarish subʼektlari bu munosabatlarga taʼsir etishning oʼziga xos

maxsus usullaridan foydalanadilar. Shu bilan birga, bu usullar maʼlum

umumiylikka ega boʼlgan funktsional elementlardan iborat, bular:

rejalashtirish, operativ boshqarish va nazorat.

Oʼzbekistonda davlat pensiya taʼminotini umumiy boshqarishni

Oʼzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asosan Oliy majlis,

Vazirlar Mahkamasi va Prezident devoni amalga oshiradi.

Davlat pensiyataʼminotini operativ boshqarish esa moliyaviy apparatga yuklatilgan. Uning yordamida davlat pensiya taʼminotining barcha tarkibiy

boʼgʼinlarida moliyaviy faoliyat ustidan boshqaruvni amalga oshiradi.

Аynan moliyaviy apparat moliyaviy rejalashtirish, hisob va tahlil,

nazorat va tartibga solish, moliyaviy rejalarni tuzish va boshqarish

ishlarini bajaradi.

• 
  DАVLАT PENSIYA TАMINOTI TIZIMIDАGI
  

PENSIYALАR

O'zbekistonda pensiyaning uchta turi mavjud. Bular:

- yoshga doir pensiya

- nogironlik pensiyasi 

- boquvchisini yo'qotganlik pensiyasi.