Davlat pedagogika universiteti

Ta’lim-tarbiyaning ta’siri. 
Jamiyatning bolalar ongiga ta’sir o`tkazishi asosan ta’lim-tarbiya orqali 
amalga oshiriladi. Inson kamolotida ta’lim-tarbiya etakchi rol o`ynaydi. CHunki: 
1.
Ta’lim-tarbiya jarayonida kishi organizmining o`sishi va muhitning stixiyali 
ta’siri bera olmaydigan narsalarni o`rganib oladi. Masalan, tilni odamlarning 
ta’sirida o`rganib olish mumkin. Lekin o`qish, yozishni maxsus ta’lim orqali 
o`rganadi. 
2.
Ta’lim-tarbiya yordamida hatto kishining ba’zi tug`ma kamchiliklari ham 
kerakli tomonga o`zgartirish mumkin. (ko`r, kar, soqov). 
3.
Ta’lim-tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’siri natijasida yuz beradigan 
kamchiliklarini ham tugatish mumkin. (Bolalarning karta o`ynashi, so`kishi, 
chekishi). 
4.
Ta’lim-tarbiya natijasida bolada bilimlar, ko`nikma va masalalar hosil 
bo`libgina qolmay, balki dunyo qarash ham shakllanadi, kamolotga etib boradi. 
Bilmlarning egallanishi uning jismoniy va ma’naviy jihatdan o`sishiga yordam 
beradi. Masalan, Sarimsoqov 29 yoshida akademik, N. I. Lobachevskiy 14 yoshida 
Qozon universitetiga o`qishga kirgan, 23 yoshida professor darajasiga erishgan. 
O`zbek olimlaridan SHavkat Alimov, SHavkat Ayupov, va Rahim Hayitovlar ham 
shu yoshlarda professorlik nasib etgan. 
Jamiyatning bolalar ongiga ta'sir o'tkazishi asosan ta'lim-tarbiya orqali 
amalga oshiriladi. U dastlab oila sharoitida va maktabgacha tarbiya 

---

23 
muassasalarida, keyinchalik maktab, o'rta maxsus kasb-hunar ta'limi va oliy 
maktabda ta'lim-tarbiya oladi. Shu sababli inson kamolotida ta'lim va tarbiyaning 
etakchilik qilishiga imkon berish darkor. Ta'lim va tarbiya jarayonida kishi 
organizmining o'sishi va muhitning stixiyali ta'siri Bera olmaydigan narsalarini 
o'rganib oladi. Masalan, bola o'z ona tilini atrofni o'rab turgan muhitning ta'sirida 
o'rganib olishi mumkin. Lekin o'qish va yozishni maxsus ta'lim -tarbiya yo'li 
bilangina o'rganadi, mehnat va kasb egallash ko'nikma va malakalari faqat ta'lim 
jarayonida egallanadi.
Ta'lim-tarbiya yordamida kishining ba'zi tug'ma kamchiliklarni ham kerakli 
tomonga o'zgartirish, shuningdek, muhitning salbiy ta'siri natijasida yuz bergan 
kamchiliklarni ham tugatish mumkin (bolalarning karta o'ynashi, qo'pollik, so'kish, 
papiros chekishlari va h.k.). Ta'lim jarayonida bolada bilimlar, ko'nikma va 
malakalar hosil bo'libgina qolmay, balki ilmiy dunyoqarash ham shakllanadi. 
Xullas, bizning asosiy va eng muhim vazifamiz, bolalarning qobiliyat va 
iste'dodlarini o'z vaqtida payqab olish va ularning kamol topishlari uchun qulay 
sharoit, ta'lim-tarbiya berishdir. Tarbiya va rivojlanishning o'zaro bir-biriga ta'siri 
va munosabatlari mavjud, chunki qaerda tarbiya jarayoni muammolari to'g'ri hal 
etilsa, u shaxs kamolotiga samarali ta'sir ko'rsatadi. Tarbiya shaxsning 
rivojlanishini ta'minlashi uchun boladagi rivojlanishning mohiyatini tushunish, 
bilish faoliyatining o'zgarish sabablarini aniqlash zarur. Tarbiya haqiqatdan 
rivojlantiruvchi omil bo'lmog'i uchun tarbiyalanuvchi jamiyatning tarbiya oldiga 
qo'ygan talablarini, shaxsning o'ziga xos xususiyatlarini bilishi zarur. Pedagogika 
fani shaxs rivojlanishida tarbiyaning etakchi rolini e'tirof etish bilan birga ularning 
o'zaro bir-biriga ta'sirini tan oladi. Shaxsning rivojlanib kamol topishi, hayotning 
hamma bosqichlarida bir xil bo'lmay, balki yosh xususiyatlari va hayot 
tajribalariga qarab har xil bo'ladi. Tarbiya jarayonida bolalarning yosh va o'ziga 
xos xususiyatlarini bilish va hisobga olish juda muhim. Ma'lumki, bir xil yoshdagi 
bolalarning, o'quvchi-talabalarning har birining o'ziga xos xususiyatlari, psixik 
jarayonlari mavjud. Bu o'ziga xoslik rivojlanish jarayonida yaqqol namoyon 

---

24 
bo'ladi. Bolalarni o'qitish va tarbiyalashning muvaffaqiyati o'qituvchining har xil 
yoshdagi bolalar o'rtasidagi tafovutlarni qay darajada hisobga olishiga 
bog'liqdir. Shunday ekan, tarbiyachi, pedagog maktabgacha yoshdagi va maktab 
hamda o'rta maxsus va oliy o'quv yurtlarida ta'lim-tarbiya olayotgan o'quvchi 
talabalarning yosh davrlari bilan xususiyatlarini hisobga olmoqlari lozim. Demak, 
bizning asosiy va eng muhim vazifamiz, bolalarning qobiliyat va iste'dodlarini o'z 
vaqtida payqab olish va ularning kamol topishlari uchun qulay sharoit, ta'lim-
tarbiya berishdir.