Davlat hokimiyatining tuzilishi. Reja

Ikki palatalik parlament

Parlament so’zi - ang. parliament, franc. parlement , parle - gapirish degan ma`nosini bildiradi.

Tarixda birinchi parlamentlar 12-13 asrlarda vujudga kelib, 16-18 asrlarda keng rivojlana boshladi. Ba`zi olimlarimizning fikricha birinchi parlament Buyuk Britaniyaga xos bo’lib, u 1265 yillarda tashkil topgan. Parlament organi hisoblangan Senat qadimgi Rim imperiyasida faoliyat yuritgan. Uzoq vaqt davomida ikki palatali parlament shakli (bikameralizm) mavjud bulib, bir palatali parlament shakli deyarli bo’lmagan. Jahon kolonial tizimi maqlubiyatga uchrashi va yangi davlatlar vujudga kelishi sababli ko’p mamlakatlarda bir palatali parlament shakli rivojlana boshladi. Lekin ba`zida uch palatali JARda, Yugoslaviyada etti palata strukturasiga ega parlament ham bo’lgan. Parlament u yoki bu davlatda har-xil shaklda tashkil topishi mumkin.
Masalan, (Franciya, Gollandiyada) quyi palata halq tomonidan bevosita saylov orqali,yuqori palata esa mintaqa organlarining vakili sifatida bilvosita tayinlanish yo’li orqali vujudga kelishi mumkin.
Norvegiya Islandiyada quyi palata xalq tomonidan saylanadi, yuqori palata saylanganlarning ichidan tanlov asosida shakllanadi.
Italiyada 5 senator umrbod Prezident tomonidan tayinlanadi, demak ayrim davlatlarda yuqori palataning qandaydir qismi umrbod tayinlanishi mumkin.
Xitoyda esa parlamentning barcha a`zolari ko’pbosqichli bilvosita saylov orqali, umumxitoy halq yiqini vakillari tomonidan saylanadi.
Yuqori va quyi palatalar miqdor tarkibi, tuzilish bir-biridan farq qiladi.
O’zbekiston Respublikasining bo’lajak ikki palatali parlament tartibi, vakolatlari, maqomlari va boshqa jihatlariga ko’ra quyi palata faqat doimiy asosda ishlovchi deputatlardan tarkib topadi, dedilar parlament to’qrisidagi bildirgan fikrlarida Prezidentimiz
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chaqiriq 10 sessiyasida Oliy Majlisning Senati to’qrisida va Qonunchilik palatasi to’qrisidagi Konstitutsiyaviy qonunlar qabul qilindi.
Senta to’qrisidagi qonun 32 moddadan, Qonunchilik palatasi to’qrisidagi qonun 38 ta moddadan iborat.
Yuqori palata Senat deb nomlanib, bevosita saylovchilarning manfaatlarini emas, eng avvalo, hududlarning manfaatlarini ifoda etadi. Senat Qoraqalpoqiston Respublikasi, har bir viloyat va Toshkent shahridan teng miqdorda – olti kishidan iborat saylanadi. Senatga saylov Qoraqalpoqiston Respublikasi Jo’qorqi Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining qo’shma majlislarida mazkur deputatlar saylangandan so’ng bir oy ichida ular orasidan yashirin ovoz berish yo’li bilan o’tkaziladi.
Senatning o’n olti nafar a`zosi fan, san`at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo’lgan va alohida xizmat ko’rsatgan eng obro’li fuqarolar orasidan Respublikamiz Prezidenti tomonidan tayinlanadi.
Cenat ish faoliyati asosan sessiyalarda amalga oshiriladi, quyi palata tomonidan tayyorlangan qonunni muhokama qiladi va o’z qarorini chiqaradi.
Senat a`zosi bo’lish uchun nomzod 25 yoshida va kamida Respublikamiz hududida besh yil muqim yashagan bo’lishi lozim. Senat hududiy vakillik palatasi bo’lib, Senat a`zolaridan – senatorlardan tashkil topadi. Ayni bir shaxs bir paytning o’zida Qonunchilik palatasining deputati va Senat a`zosi bo’lishi mumkin emas.
Senatning vakolat muddati – besh yil.
Senat a`zolari Senatda doimiy asosda ishlashlari mumkin. Senatda doimiy asosoda ishlovchi senatorlarning soni senatorlar umumiy sonining to’rdan birgacha bo’lgan miqdorda belgilanadi.
Mazkur vakillar orasida viloyat Kegashlari deputatlari bilan bir qatorda tuman va shahar Kengashlarining deputatlari ham bulishi nazarda tutiladi. Bu vakillar mahalliy Kengash deputatligicha qolaverib, faoliyati a`zolarining doimiy asosida ishlashga boqliq bo’lmagan yuqori palataning yalpi majlislariga muntazam ravishda to’planib turadilar. hu tarzda yuqori palata a`zolari mamlakat parlamentida umumdavlat ahamiyatiga molik muhim masalalarni hal qilish bilan birga, amalga oshirilgan ishlar to’qrisida joylarda hisobot berib turadilar va shu orqali qonun chiqaruvchi organning saylovchilar bilan aloqasini ta`minlab turadilar. eng asosiysi, qabul qilinayotgan qonunlar hayot talablariga, ijtimoiy amaliyotga mos bo’lishiga erishiladi.
Senatning asosiy vazifasi quyi palata qabul qilgan qonunlarni tasdiqlashdan iborat bo’ladi.
Senat faoliyatining tashkiliy shakli uning majlisidir. Senat majlislari zaruratga qarab, lekin yiliga kamida uch marta o’tkaziladi. Senatning birinchi majlisi Senat tarkib topgandan keyin bir oydan kechiktirilmay O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan chaqiriladi.
Qonunga binoan quyi palataning nomi qonunchilik deb ataladi va 120 deputatdan iborat bo’ladi. Bu palata saylov okruglari bo’yicha ko’ppartiyalik asosida saylanadi. Deputatlar saylovi O’zbekiston Respublikasi fuqarolari tomonidan qonunga muvofiq umumiy, teng va to’qridan-to’qri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan amalga oshiriladi. Har bir deputat teng miqdordagi saylovchilarning vakili sifatida ish ko’radi. Mazkur palataning asosiy vazifasi qonunlarni tayyorlash va qabul qilishdan iborat bo’ladi.
Qonunchilik palatasiga saylov kuni yigirma besh yoshga to’lgan hamda kamida besh yil O’zbekiston Respublikasi fuqarosi bo’lgan shaxs saylanadi. Bu palataning vakillik muddati besh yilga o’rnatiladi.
Qonunchilik palata doimiy ishlaydi va o’z vakolatlari davrida ilmiy, pedagogik va ijodiy faoliyatdan tashqari boshqa turdagi haq to’lanadigan faoliyat bilan shuqullanishlari mumkin emas.
Qonunchilik palatasi faoliyatining tashkiliy shakli uning Qonunchilik palatasi sessiyalari davrida o’tkaziladigan majlislaridir. Sesisyalar, qoida tariqasida, sentyabrning birinchi ish kunidan boshlanib kelgusi yilning iyun` oyi oxirgi ish kuniga qadar o’tkaziladi.
Saylovdan keyingi birinchi majlisda Qonunchilik palatasining deputatlari orasidan yashirin ovoz berish orqali deputatlar umumiy sonining ko’pchilik ovozi bilan Qonunchilik palatasining vakolat muddatiga Qonunchilik palatasi Spikeri saylanadi. Qonunchilik palatasi Spikerligiga nomzod ko’rsatish va saylash tartibi Qonunchilik palatasi Reglamentida belgilanadi. Qonunchilik palatasi faoliyatini tashkil qilish uchun, palata ko’mitalari ishini muvofiqlashtirib borish qonun loyihalarini tayyoolash ishini rejalashtirish masalasini tashkil qilish maqsadida Qonunchilik palatasi Kengashi tuziladi.
Qonun Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinib, Senat tomonidan ma`qullangach, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolanib, qonunda belgilangan tartibda rasmiy nashrlarda e`lon qilingan taqdirda yuridik kuchga ega bo’ladi.
Qonun loyihasi Qonunchilik palatasi tomonidan bir necha o’qishda ko’rib chiqiladi. hu palata tomonidan qabul qilinadi va Senatga yuboriladi. Senat qonunni ko’rib chiqadi hamda uni maqullash yoki rad etish to’qrisida qaror qabul qiladi.
Senat tomonidan rad etilgan qonun Qonunchilik palatasiga qaytariladi. Agar Qonunchilik palatasi deputatlar umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat ko’pchilik ovozi bilan qonunni yana ma`qullasa, qonun O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan hisoblanadi.
Qonunchilik palatasi va Senat yuzaga kelgan kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun kelishuv komissiyasini tuzishlari mumkin. Komissiya kelishuvga erishilsa, qonun Qonunchilik palatasi tomonidan qayta ko’rib chiqilishi kerak. Bu holda qonun odatdagi tartibda qabul qilinadi va ma`qullash uchun Senatga yuboriladi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan qonun o’n kun ichida O’zbekiston Respublikasi Prezidentiga imzolash uchun yuboriladi. Prezident o’ttiz kun ichida qonunni imzolaydi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qaytadan muhokama qilish va ovoz berishni o’tkazish uchun qonunni o’z e`tirozlari bilan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qaytarishga haqli. Agar qonun avvalgi qabul qilingan tahririda Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat a`zolari umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat ko’pchilik ovozi bilan ma`qullansa, qonun O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan o’n to’rt kun ichida imzolanishi kerak.
Imzolangan qonun qonunda belgilangan tartibda chop etilishi (e`lon qilinishi) kerak.
Ma`lumki yangi parlament tuzilishi natijasida hozirgi parlamentning huquqiy bazasida jiddiy o’zgarishlar ro’y beradi, qator qonun hujjatlar qayta qurib chiqiladi. Ikki palatali parlamentni tuzishining yangi tartibini yaratish, huquqiy maqomini, uning vakolatlarini aniqlash, har ikki palataning vakolatlarini qonuniy tarzda taqsimlab qo’yish, ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tartibga solish va boshqa bir qancha ishlarni amalga oshirish lozim.
Qonun chiqaruvchi hokimiyatning huquqiy maqomi o’zgartirilishi natijasida, hokimiyat barcha tizimlari o’zaro barqaror, uyqun, samarali hamkorlik qilishlarini ta`minlash zarurligi vujudga keladi. Ya`ni, ijro etuvchi hokimiyatning va ijroya hokimiyatini, butun davlat hokimiyatini boshqaruvchi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining huquqiy maqomi ham shunga yarasha o’zgartirilishi talab qilinadi. hu sababli hokimiyat tizimlarining muvozanatini saqlab qolish hamda ular ishini samarali tarzda muvofiqlashtirib borish uchun O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vakolat muddatini 5 yildan 7 yillik qilib o’zgartirish to’qrisidagi taklif xalqning ovozi bilan tasdiqlandi. Bu esa parlamentning mazkur islohoti o’tkazilgandan so’ng Prezidentga hokimiyatning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi tarmoqlari o’zaro hamkorligini, bu tarmoqlarning birgalikdagi faoliyatini yanada samaraliroq ta`minlash imkoniyatini beradi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2002 yil 5 apreldagi “ Davlat hokimiyati vakillik organlarining hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining navbatdagi saylovi muddatlari to’qrisida”gi Qaroriga binoan davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov 2004 yil dekabr` oyi uchinchi o’n kunlikning birinchi yakshanbasida, Respublika Prezidentining saylovi esa 2007 yil dekabr` oyi uchinchi o’n kunligining birinchi yakshanbasida o’tkaziladi.
Bu ulkan ishlarni amalga oshirish, Vatanimiz ko’zlagan marralarga erishish, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va pirovardiga etkazish borasida yangi qonunlar qabul qilinishi, amaldagi qonunlarga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish lozim.
Respublikamiz Prezidenti O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining sakkizinchi sessiyasidagi “Yangilanish va o’zgartirishlar jarayoni ortga qaytmaydi” nutqlarida quyidagi principlarni ko’rsatib o’tdilar.
Birinchidan – davlat boshqaruvi va jamiyat qurilishida demokratik andozalar va tamoyillarni yanada chuqurroq tadbiq etish, hokimiyat – ya`ni, qonunchilik, ijro va sud tarmoqlarining o’zaro muvozanati va mutanosibligini, shu bilan birga, ularning mustaqilligini ta`minlash, har qaysi tarmoq o’z vazifa va burchini bajarishi uchun amaliy mexanizmlarini hayotda tashkil qilib berish.
Ikkinchidan – inson huquqlari va erkinliklarini himoyalash, ularning kafolatlarini so’zda emas, real hayotda ta`minlash.
Uchinchidan – iqtisodiyotni erkinlashtirish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishda qat`iy choralar
To’rtinchidan – “Kuchli davlatdan kuchli jamiyatga o’tish” degan shiorni amalda ruyobga chiqarish.
Bu principlarni amalga oshirish uchun, birinchidan, davlatning markaziy va yuqori boshqaruv organlari vakolatlarini bosqichma-bosqich quyi tizimga, shu jumladan o’zini o’zi boshqarish tuzilmalariga o’tkazish lozim.
Ikkinchidan – nodavlat, jamoat tashkilotlarining, avvalo fuqarolik institutlarining rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochib berish va ularning faolligini oshirishga ko’mak va yordam ko’rsatish darkor. Bu maqsadlarni real amalga oshirish uchun Prezidentimiz yangi «Nodavlat, jamoat tuzilmalari va uyushmalarini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati institutlarining faoliyat ko’rsatish kafolatlari va shartlari to’qrisida» qonun ishlab chiqish payti keldi, dedilar.