Davlat budjeti kamomadini moliyalashtirish usullari

Iqtisodiyotning o‘rnatilgan barqarorligi darajasi davriy budjet taqchilligi va ortiqchaligi miqdorlariga bog‘liq. Davriy taqchillik iqtisodiy faollik pasayishi sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi natijasida yuzaga keladigan davlat budjeti taqchilligidir. Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat transfertlarining oshishi natijasida budjet taqchilligi kelib chiqadi
To‘liq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida davlat budjetining tarkibiy taqchilligi , ya’ni to‘liq bandlik sharoitida budjet xarajatlari va daromadlari o‘rtasidagi farq yuzaga keladi.
Davriy taqchillik ko‘pincha davlat budjetining haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi.
Davlat budjeti kamomadini moliyalashtirish usullari:
1. Pul-kredit emissiyasi;
2. Davlat zayomlarini chiqarish;
3. Davlat budjetiga soliq tushumlarini ko‘paytirish.
4. Xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lar hisobiga moliyalashtirish.
Davlat budjeti kamomadi pul chiqarish orqali qoplanganda muomalada pul massasini ko‘paytirish inflatsiyaga olib keladi.Inflatsiya darajasi oshganda Oliver-Tanzi samarasi paydo bo‘ladi.
Ya’ni, soliq to‘lovchilar tomonidan davlatga to‘laydigan soliqlar to‘lovini atayin kechiktirish hollari yuzaga keladi. Bu esa davlat budjeti kamomadi oshishiga olib keladi. Budjet taqchilligi tufayli davlat
xususiy ishlab chiqaruvchilardan tovarlar va xizmatlar sotib olsa-yu, lekin ular to‘lovlarni kechiktirsa, xususiy ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlari narxlarini oldindan oshirib qo‘yishadi. Bu esa inflatsiyaning oshishiga olib keladi.
Agar davlat budjeti taqchilligi davlat zayomlarini chiqarish orqali moliyalashtirilsa, ular sotilishi natijasida pulga talab oshadi. Bu esa o‘z navbatida foiz stavkasini ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. Oqibatda investitsiya xarajatlari,sof eksport hajmi va qisman iste’mol xarajatlari kamayadi. Pirovardida siqib chiqarish samarasi ro‘y beradi va u fiskal siyosatning rag‘batlantiruvchi samarasini zaiflashtirib qo‘yadi. Budjet taqchilligini moliyalashtirishning bu usuli noinflatsion usul hisoblansa-da inflatsiya xavfini ma’lum muddatga kechiktiradi xolos. Chunki muddati o'tgan zayomlarni sotib olish bilan davlat muomaladagi pul massasini ko‘paytiradi. Bu esa o‘z navbatida, baholar darajasining ko‘tarishiga sabab bo‘ladi.
Soliq tushumlarini ko‘paytirish budjet taqchilligini moliyalashtirishning uchinchi yo‘li bo‘lib, u uzoq muddat talab etadigan soliq islohati o‘tkazilishini talab etadi. Bu islohotlar soliq bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini kamaytirish, soliq yukini ishlab chiqaruvchilardan ko‘proq mulk egalari va mulkdan foydalanuvchilar zimmasiga o‘tkazish orqali soliqlar tushumini ko‘paytirishni ko‘zda tutadi.
Iqtisodiy pasayish paytida budjetning davriy taqchilligi, diskret fiskal siyosat natijasida esa tarkibiy taqchilligi yuzaga keladi. Budjet taqchilligini moliyalashtirishning maqbul yo‘li davlat qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ularni sotish hisobiga qarz olishdir.
Kongress byudjyeti (CBO) maʼlumotlariga koʻra, 30-sentabrda yakunlangan 2020-moliya yili uchun AQSh federal byudjeti taqchilligi 3,13 trillion dollarni tashkil qildi. Bu 2019-moliyadagi taqchillikdan uch baravar ko‘proqni tashkil etdi. CBO 2020-yil oxirigacha bo‘lgan hisobotiga ko‘ra, xarajatlar jami 6,55 trillion dollarni, taxminiy daromad esa 3,42 trillion dollarni tashkil etdi.

Qo'shma Shtatlardagi kamomad uchta omilning natijasidir.

11 sentyabr voqealaridan so'ng terrorga qarshi kurash 2001 yildan beri qarzga 2,4 trln. AQSh dollarini qo'shdi.
Yillik harbiy xarajatlar ikki baravar oshdi.
Soliqlarni qisqartirish o'sib borayotgan kamomadning yana bir sababidir, chunki ular har bir dollarni qisqartirish uchun daromadlarni kamaytiradi. 2013 yilda Byudjet va ustuvor siyosatlar markazi Bushning soliq imtiyozlari 2001 yildan 2018 yilgacha bo'lgan taqchillikka 5,6 trillion dollar qo'shishini taxmin qildi.

Tramp soliqlarini kamaytirish shuningdek daromadni kamaytiradi va defitsitni oshiradi; Kelgusi 10 yil ichida soliqlarni qisqartirish 1,5 trillion dollarni tashkil etadi. Soliqlar boʻyicha qoʻshma qoʻmita qisqartirishlar yoʻqotilgan daromadning bir qismini qoplash orqali har yili 0.7% oʻsishni ragʻbatlantirishi kerak, deb kutsa-da, kelgusi oʻn yil ichida defitsit 1 trillion dollarga oshadi. Nihoyat, taqchillikka yana bir hissa ijtimoiy taʼminotdir. Genri J. Kayzer Oila jamg'armasi ma'lumotlariga ko'ra, tibbiy yordamga sarflangan xarajatlar 2017 yilda umumiy federal xarajatlarning 15 foizini tashkil etdi va 2029 yilga kelib 18 foizga yetishi kutilmoqda.

2020 yil yakunlari bo‘yicha yurtimiz iqtisodiyoti 2019 yilga nisbatan 1,6 foizga o‘sgan bo‘lib, yalpi ichki mahsulot hajmi 580,2 trln. so‘mni tashkil etdi.
Yalpi ichki mahsulot o‘sishining 0,76 foizi qishloq xo‘jaligiga (sohadagi yalpi qo‘shilgan qiymatining o‘sishi 3,0 foiz), 0,55 foizi qurilishga (9,2 foiz), 0,18 foizi sanoatga (0,7 foiz) hamda 0,04 foizi xizmatlar ko‘rsatish sohasi (0,1 foiz) hissasiga to‘g‘ri keldi. Shu bilan birga, hisobot davrida yalpi qo‘shilgan qiymat tarkibida xizmatlar 36,3 foizni (2019 yilda 36,1 foiz), qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi 28,2 foizni (28,0 foiz), sanoat 28,5 foizni (29,3 foiz), qurilish 7,0 foizni (6,6 foiz) tashkil etdi.
Koronavirus pandemiyasi xalqaro bozorlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatganligi oqibatida mamlakatimiz tashqi savdo aylanmasi 36,3 mlrd. AQSh dollarini tashkil etib, 2019 yilga nisbatan 13,1 foizga qisqargan. Bunda eksport 13,4 foizga, import esa 12,8 foizga kamaygan.
Bundan tashqari, 2020 yilda investitsion faollik pasayishi hisobiga asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalar hajmi 2019 yilga nisbatan 8,2 foizga qisqardi va 202,0 trln. so‘mni tashkil etdi.
Pandemiyaning salbiy ta’siriga qaramay, Davlat byudjeti daromadlari 2020 yilda 132,9 trln. so‘mni tashkil etib, belgilangan 128,7 trln. so‘m prognoz 103,3 foizga yoki 4,2 trln. so‘mga oshirib bajarildi. Daromadlar 2019 yil ma’lumotlari bilan solishtirilganda 20,8 trln. so‘mga o‘sdi.
Davlat byudjetining 2020 yildagi xarajatlari (davlat maqsadli jamg‘armalarisiz) 144,1 trln. so‘mni yoki yalpi ichki mahsulotga nisbatan24,8 foizni tashkil etdi. Hisobot davrida ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish uchun Davlat byudjetidan 74,2 trln. so‘m yoki umumiy xarajatlarning 51,5 foizi miqdorida mablag‘ sarflandi. Bu xarajatlar yalpi ichki mahsulotga nisbatan 12,8 foizni tashkil etdi. Ushbu xarajatlarning 85,1 foizi yoki 63,2 trln. so‘mi ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari hissasiga to‘g‘ri keldi.