Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr

Tiplarni rivojlantirish  
Dasturlash  tilida  ma’lumotlar  abstarakt  tiplarini  aniqlash  vositalari  sintaksik  birikmalar 
yaratishni  ta’minlaydi,  ular  tip  va  abstrakt  operatsiyalarni  bajaruvchi  qism  dasturlar  qoidalarini 
inkapsulyatsiya  qilish  mumkin.  Tip  nomini  va  qism  programmalar  sarlovhalarini  abstrakt 
mijozlariga  ko‘rinarli  qilish  imkoniyati  mavjud  bo‘lishi  kerak.  Bu  mijozlarga  abstrakt  tip 
o‘zgaruvchilarini  e’lon  qilish  va  ular  ma’nolari  bilan  manipulatsiya  qilish  imkoniyatini  beradi  . 
Tipning nomi tashqaridan ko‘rinarli bo‘lishiga qaramay uning aniqlanishi yashirin bo‘lishi kerak. Tip 
aniqlovchi  operatsiyalarga  nisbatan    abstrakt  tiplar  ob’ektlari  bilan  bariladigan  umumiy  kirish 
operatorlari juda kam. Shunchaki ma’lumotlar abstrakt tipi keng doirasiga kirishi mumkin bo‘lgan 
katta  miqdordagi  operatsiyalar  mavjud  emas.  Bunday  operatsiyalarga  o‘zlashtirish  ,shuningdek 
tenglik  va  tengsizlik  operatsiyalari  kiradi.  Agar  til  foydalanuvchiga  o‘zlashtirish  operatsiyasini 
yuklash imkoniyatini bermasa, u holda u o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Tenglik va tengsizlikni tekshirish 

---

Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari                                                              1-semestr
 
 
264 
 
oldindan aniqlangan ayrim hollarda aniqlanmagan. Masalan ko‘rsatkichlar tenglikni bildiradi. Lekin 
foydalanuvchi bunday tenglik manzillari ko‘rsatkichlarda saqlangan strukturalar tenglikni bildirishni 
xoxlashi mumkin.  
Ayrim  operatsiyalar  ma’lum  abstrakt  tiplari  ko‘pchilgi  uchun  kerak.  Lekin  ular  universal 
bo‘lmaganligi  tufayli  tipni  ishlab  chiqaruvchi  ularni  o‘zi  aniqlashi  kerak.  Bunday  opeatsiyalarga 
iteratsiyalar,  konstruktorlar    va  destruktorlar  kiradi.  Iteratsiyalar  oldingi  mavzularda  muhokama 
qilingan.    Konstruktorlar  yangi  yaratilgan  ob’ektlar  qisimlarini  nomlash  uchun  foydaliniladi. 
Destruktorlar  abstract  tiplar  ob’ektlari  bilan  band  bo‘lgan  dinamik  xotirani  qisimlarini  bo‘shatish 
uchun  ishlatiladi.  Oldin  aytib  o‘tilganidek  ma’lumotlarning  alohida  tipining  va  ular  bilan  bog‘liq 
operatsiyalarni inkapsulyatsiya amalga oshiridi. Concurrent Pascal (Brinch Hansen, 1975), Smalltalk 
(Goldberg  and  Robson,  1983),  C++  va  Java  tillari  ma’lumotlari  abstrakt  tipini  bilvosita  qo‘llab-
quvvatlaydi.  Bunga  alternativ  umumiy  konstruksiyalarni  qo‘llab  quvvatlash  bo‘lib,  ular 
predmetlarning  har  qanday  miqdorini  aniqlatdi,  ularning  har  biri  alohida  xolida  moduldan 
tashqarida ko‘rinadi. Bu yondashish  Modula-2 va Ada dasturlash tillarida amalga oshirilgan. Biz bu 
loyihalarni inkapsulyatsiya  deb atadik. Inskopsulatsiya ma’lumotlar abstract tipi emas balki ularni 
umumlashtiruvchisidir va shu hususida inkapsulyatsiya dan ma’lumotlar abstrakt tipini aniqlashda 
foydalanish mumkin. 
Tiplar  ishlanmasi  asosiy  savollarini  inkapsulyatsiya    yordamida  belgilaymiz.  Birinchidan 
abstract  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  ko‘pgina  tiplarni  cheklash  kerakmi?  Bunaqa  chegaralash  bir 
qancha  ustunliklarga  ega.  Xususan  faqat  ko‘rsatkichlar  abstract  bo‘lsa,  dasturlarni  ishlashda 
takroriy  kompilyatsiya  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  katta  muammolardan  qochish  mumkin.  Boshqa 
tamondan  ayrim  tadqiqotchilar  buni  juda  kuchli  cheklanish  deb  biladilar,  chunki  u  ko‘pgina 
kamchiliklarga ega. Tiplar ishlanmalarining ikkinchi savoli ma’lumotlar abstrakt tipini parametrlash 
mumkinmi?  Masalan  agar  dasturlash  tili  ma’lumotlar  tiplarini  parametrlashni  qo‘llab-quvvatlasa 
ma’lumotlar abstrakt tiplarini har qanday skalyar tipdagi elementlaran iborat bo‘lgan ma’lumotlar 
abstrakt  tiplarining  navbatlarini  ishlab  chiqish  mumkin.    Ma’lumotlarning  parametrlashgan 
abstrakt tiplari keying mavzuda muhokama qilinadi. Xulosa qilib aytamizki yana shunday savollar 
mavjudki  ma’lumotlarga  kirishni  boshqarish  qanday  amalga  oshiriladi  va  bu  boshqaruv  qanday 
aniqlanadi.