1.2 DASTUR TUSHUNCHASI, SOTSIOLOGIK TADQIQOTDA UNING O’RNI VA AHAMIYATI Sotsiologik tadqiqot dasturini tuzishda quyidagilar inobatga olinadi:
– buyurtmachining talablari va xohishlari;
– tadqiqot o‘tkaziladigan joyning o‘ziga xosligi;
– respondentlarning ijtimoiy-demografik tarkibi va ular to‘g‘risida boshqa muhim ma’lumotlar;
– tadqiqot xarajatlarini moliyalashtirish masalalari;
– tadqiqotni rejalashtirish, dala tadqiqotlarini o‘tkazish va tadqiqot natijalarini umumlashtirishda ishtirok etuvchi tadqiqotchi va maslahatchi hamda yordamchilarining umumiy miqdori va tadqiqotda ishtirok etish shartlari;
– zaruriyat bo‘lganda dala tadqiqotini rejalashtirishdan oldin o‘tkazilgan razvedkaviy tadqiqot natijalari;
– o‘tkazish muddati, ob-havo va shu kabi boshqa jihatlar.
Sotsiologik tadqiqot dasturining sifatini va ishonchlilik darajasini yanada oshirish uchun uni tadqiqot o‘tkazayotgan jamoa, institut yoki boshqa turdagi yuridik shaxs rahbariyati hamda buyurtmachiga tasdiqlash yoki rozilik olish uchun taqdim qilish mumkin.
Belgilarni qayd qilishga asoslanuvchi tushuncha indikator (ko’rsatgichlar) tushunchasi deyiladi. Bu o’rganilayotgan obyektning kuzatish va o’lchash mumkin bo’lgan, boshqa tavsiflari bilan aloqadorlikga kirishadigan, bevosita tadqiq qilish imkoni mavjud bo’lmagan elemen yoki hususiyatlaridir.
Ko’rsatgichlarni izlash jarayoni ko’p bosqichli jarayon hisoblanadi. Qachonki dasturda hal qiluvchi tushunchalardan ko’rsadgichlarni qayd qilishga o’tilsa, bu muassoli holatnig mantiqiy strukturasi anglatadi. Empirik ma’lumotlar yig’ilgandan so’ng, uni yana ushbu stukturaga solishtiriladi va shundan so’ng buning asosida tadqiqot natijalarini izohlash mazmuni yuzaga keltiriladi. Dastlabki ilmiy farazlardan o’z tastiqini topmaganlari chiqarib tashlanadi, mos kelganlari esa amaliyotda sinash uchun joriy etiladi.
Sotsiologik tadqiqot dasturi eng muhim sotsiologik hujjatlardan biri bo‘lib, u ijtimoiy obyektni o‘rganishning metodologik, uslubiy va protsessual asoslarini o‘z ichiga oladi. Sotsiologik tadqiqot dasturini ma'lum bir empirik ob'ekt yoki hodisani aniq o'rganish nazariyasi va metodologiyasi sifatida ko'rib chiqilishi mumkin, bu tadqiqot, ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va tahlil qilishning barcha bosqichlari uchun protseduralarning nazariy va uslubiy asosi hisoblanadi. U uchta funktsiyani bajaradi: uslubiy, uslubiy va tashkiliy.
Dasturning uslubiy funktsiyasi o'rganilayotgan masalalarni aniq belgilash, o'rganishning maqsad va vazifalarini shakllantirish, tadqiqot ob'ekti va predmetini aniqlash va dastlabki tahlilini o'tkazish, munosabatlarni o'rnatish imkonini beradi. bu tadqiqot ushbu masala bo'yicha ilgari o'tkazilgan yoki parallel tadqiqotlarga. Dasturning uslubiy funktsiyasi umumiy mantiqiy tadqiqot rejasini ishlab chiqishga imkon beradi, uning asosida tadqiqot tsikli amalga oshiriladi: nazariya - faktlar - nazariya. Tashkiliy funktsiya tadqiqot guruhi a'zolari o'rtasida vazifalarni taqsimlashning aniq tizimini ishlab chiqishni ta'minlaydi va tadqiqot jarayonining samarali dinamikasini ta'minlaydi.
Ilmiy hujjat sifatida sotsiologik tadqiqot dasturi bir qator talablarga javob berishi kerak zarur talablar. U sotsiologik tadqiqotlarning ma'lum ketma-ketligini, bosqichma-bosqichligini aks ettiradi. Har bir bosqich - kognitiv jarayonning nisbatan mustaqil qismi - hal qilish tadqiqotning umumiy maqsadi bilan bog'liq bo'lgan aniq vazifalar bilan tavsiflanadi. Dasturning barcha komponentlari mantiqiy bog'langan, bo'ysunuvchidir umumiy ma'noda qidirmoq. Qat'iy bosqichma-bosqich tamoyili dasturning tuzilishi va mazmuniga alohida talablarni qo'yadi.
Sotsiologik tadqiqot dasturi ikkita asosiy qismdan iborat: uslubiy va protsessual. Ideal holda dastur quyidagi bo'limlarni o'z ichiga oladi: muammoning bayoni, o'rganishning maqsad va vazifalari, o'rganish ob'ekti va predmeti, asosiy tushunchalarni izohlash, tadqiqot usullari, tadqiqot rejasi.
Muammo va muammoli vaziyat o'rtasidagi bog'liqlik tadqiqot turiga, ob'ektni sotsiologik o'rganish ko'lami va chuqurligiga bog'liq. Empirik tadqiqot ob'ektini aniqlash fazoviy-vaqt va sifat-miqdoriy ko'rsatkichlarni olishni nazarda tutadi. Haqiqiy hayot ob'ektida qandaydir xususiyat ajralib turadi, bu uning tomoni sifatida belgilanadi, bu muammoning tabiati bilan belgilanadi va shu bilan tadqiqot predmetini belgilaydi. Mavzu bu holda ma'lum bir ob'ekt o'rganiladigan chegaralarni anglatadi. Keyinchalik, tadqiqotning maqsad va vazifalarini belgilashingiz kerak.
Maqsad yakuniy natijaga e’tibor qaratadi. Maqsadlar nazariy va amaliy bo'lishi mumkin. Nazariy - ijtimoiy dasturga tavsif yoki tushuntirish berish. Nazariy maqsadni amalga oshirish o'sishga olib keladi ilmiy bilim. Amaliy maqsadlar fanni yanada rivojlantirish uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan.2
