Dastlabki tergov va surishtiruv organlari

3. Milliy xavfsizlik xizmati organlari faoliyatining asosiy prinsiplari
Milliy xavfsizlik organlanning faoliyati qonuniylik, qonun oidida aammaning tengligi, shaxsni, uning huquqlari va erkinliklarini hurmat qilish, insonparvarlik va baynalminallik prinsiplari asosiga quriJadi. Bu .rinsipiaming ko'pini oldingi boblarda ko'rib chiqqanimizga qaramay, -iiarga yana bir bor to'xtalib o'tamiz.
Qonuniylik prinsipi shuni anglatadiki, barcha MXX xodimiari O^zbeki.ston Respubiikasi Konstitutsiyasi. Jinoyat kodeksi va Jinoyat protsessuai kodeksi hamda boshqa qonun hujjaiiari taiabiuriga aniq rioya qilishlari short, Ulardan chekinish belgilangan javobgarlikka olib l=ce!adi.
Milliy xavfsizlik xizmati organlarining vazifalari. maqsadi va vakolatlars qonunlarda belgilab berilgan. Operativ-qidiruv tadbiriari esa idoraviy yo'riqnomalarga asoslangan.
Oliy sud va boshqa sud organlari bu xizmatning operaltv-qidirav faoliyatini nazorat qiladi, uning natijalarini baholaydi va fuqarolarning buzilgan huquqlari, erkiniiklari to'g'risidagi shikoyatlarni hal qiladi. Sud quyidagilar haqida xabardor qilinishi kerak;
-jinoiy ishlarning tergovi va ko'rib chiqilishidan oldingi, huquqni muhafaza qilish organlarining faoliyati qanday arnalga oshirilayotganligi;
- dalillar to'plash uchun muhim bo'lgan ma'Iumotlar qay tarzda aniqlanayorganligi;
- bunda fuqarolarning huquq va erkinliklariga qay darajada real daxl qilinayotganligi.
Milliy xavfsizlik xizmatining operativ faollyatida qonunchilikning kafolati prokuror nazoratidir. Prokuror bu organlar operativ faoliyatidagi har qanday qonun buzilishini o'z vaqtida aniqlashi va fuqarolarning buzilgan huquqlarini tiklash choralarini ko'rishi zarur. Bu organlarning operativ faoliyati maxfiydir. Lekin barcha bo'g'inlardagi prokurorlar o'z buyruqlari bilan MXX faoliyatida qonunlarga rioya etilishini nazorat qiluvchi xodimlarni belgilaydilar. Mamlakatimiz prokuraturasida esa bu maqsad uchun maxsus bo'lim bor.
Barchaning qonun oldida tengligi prinsipi shuni bildiradiki, milliy xavfsizlik organlari jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar, barchaga birday munosabatda bo'ladilar. E'tiqodi uchun ta'qib qilishga yo'l qo'yilmaydi.
Milliy xavfsizlik xizraati ishidagi asosiy prinsiplardan biri shaxsni, uning huquq va erkinliklarim hurmat qilislidir. Mazkur xizmatning har bir xodimi o'z ishida o'zi munosabatda bo'ladigan shaxslaming qadri va sha'nini hunnat qilishi shart. Tazyiq o'tkazish, jumladan, zarur axborot olish maqsadida yoki intizomni mustahkamlash uchun tazyiq o'tkazish qonunda ma'n qiLingan.
Shurdngdek, insonning sha'ni, qadr-qimmatini yerga uiuvchi, uning shaxsiy hayoti haqidagi ma'Iumotlar tarqatishga, sog'lig'ini xavf ostiga qo'yishga, jismoniy va ruhiy azob chekishiga olib keluvchi harakatlar qilish, qarorlar chiqarish, ham ma'n qiHngan. Narkotik, psixotrop va toksik moddalar yordamida odamlarga ta'sir ko'rsatishga ham yo’l qo'yilmaydi.
Milliy xavfsizlik xizmatining butun faoliyati insonparvarlik g^oyalari bilan sug'orilgan. Huquqni muhofaza qilish organiaiining faoliyatiga nisbatan gumanizm muammosining turli jihatlari bor. Insonparvarlik prinsipi O'zbekiston Respublikasining Miliiy xavfsizlik xizrnati haqidagi nizomda aks etgan. Shu prinsipdan kelib chiqib, Milliy xavfsizlik xizraatining butun operativ faoliyati ogoliianliruvchi tusga ega. Operativ-qidiruv tadbirlari faqat himoya qilinayotgan manfaatlarni boshqa usulda muhofaza qilishning imkoni bo'lmagandagina amalga oshiriladi.
Ushbu prinsip asosida operativ-qidiruv faoliyatini tashkil qilish xokimiyatdan yashirincha tayyorlanayotgan jinoyatlarni aniqlash, o]dini olish, bartaraf etish shart ekanligidan kelib chiqadi. Jinoyat protsessual qonunlarda nazarda tutiigan jinoyatlarni tergov qilish sodir etilgan jinoyat haqida biror ma'lumot olingandan, ya'ni jinoyat aniqlangandan keyingina boshlanishi mumkin. Ko'pincha, bunday jinoyatlar haqida fuqarolar, ma'lumotlarga ega mansabdor shaxslar xabar qilishadi. Lekin bunday ma'lumotlarni kutib o'tirish yoki ularga umid qilib o'tirish yetarli emas. Operativ qidiruv ishi o'z vaqtida jinoiy harakatlarni aniqlash, tergov qilish uchun sharoit yaratish va shu orqali jinoyatchiga qarshi kurashish uchun mavjud.
Operativ-qidiruv faoliyatining dastlabki qidiruv faoliyati uning oshkoraligi chegaralarini belgiJaydi. Tabiiyki, fuqarolar operativ-qidiruv faoliyatni amalga oshimvchi organlarning ishidan; maqsad va vazifalaridan; ish prinsiplaridan; ularning ijtimoiy munosabatlar sohasiga qay darajada aralashishlaridan; o'zaro huquq va majburiyatlaridan; faqat berilgan vakolat doirasidagina faoliyat ko'rsatish kafolatlaridan belgilangan tarzdagina umumiy xabardor bo'ladiiar.
Operativ-qidiruv harakatlari va ularning natijalail esa bar gal ham oshkor qilinavermaydi. Bu ko'pincha operativ manbaning maxfiyligini ta'minlaydi. Maxfiylik, o'z navbatida, operativ ma^!lumotlarni oshkora tekshirish va uiar asosida sudda hukrn chiqarish, tergovda ayb qo'yishning ^;loji yo'qligini keltirib chiqaradi. Bu jumladan, texnik vositalar (foto, kino, videosyomkalar) yordamida olingan ma'lumotlarga ham tegishli. Bundan tashqari, faqat operativ yo'l bilan oiingan ma'lumotlar asosida ruqarolarni protsessda ishtirok etishga jalb qilinishiga yo'l qo'yilmaydi.
Operativ-qidiruv faoliyatida shaxslarning aybdorligi haqida qaror qabul qilinishi mumkin emas. Bunday qarorlar jinoiy protsessga xosdir. Bu protsess operativ-qidiruv faoliyati natijasida olingan asoslarga ko'ra boshlanishi mumkin.
Shuning uchun harn operativ-qidiruv yo'li bilan oiingan axborotlarni vaqtidan avval oshkor qilishga yo'l qo'yilmaydi. Operativ axborot qonuniy va rasmiy ravishda shaxsni davlat nomidan jinoyaiga aloqador deb hisobiashga asos bo'!a olmaydi.
Milliy xavfsizlik xizmati ishidagi baynalnrilallik prinsipi avvalo fuqarolarning irqi_s millati, dini,, e'tiqodi, jinsi, manzili. ijtimoiy va moliya-viy mavqeidan qat'i nazar. qonim oldida tengligida namoyon bo'ladi.
O’'z huquqlari doirasida davlat sirlari, maxsus aloqa turlari va shifrlash ishlari xavfsizligining saqlanishini qanday ta'minlashni, vazirliklar, davlat qo'mitalari, idoralar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda, jamoat birlashmalari organlarida, Ichki ishlar vazirligining ichki qo'shinlarida va qonunda nazarda tutilgan boshqa harbiy tuzilmalarda xavfsizlikning boshqa masalalarini qanday hal etishni tashkil qiladilar va nazorat etadilar; xavfsizlik manfaatlariga tegishli aniqlangan karnchiliklarni bartaraf etish to'g'risida yozma dokladlar laqdim etadilar, tegishli choralar ko'rishni va rnilliy xavfsizlik organlarini ularning ijrosi to'g'risida xabardor qilib qo'yishni talab qiladitar;
O'zbekiston Respublikasi hududida ro'yxatdan o'tmagan ma'lumotlar bilan yoki belgilangan qoidalarni buzgan holda ishlovchi, shuningdek, o'rnatilgan talablarni buzib bajaradigan, davlat sirlaridan iborat bo'lgan ishlarni uzatuvchi radioelektron vositalardan foydalanishni taqiqlaydilar;
vazirliklar, davlat qo'mitalari, idoralar, korxonalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalaridan xavfsizlikni ta'minlash yuzasidan majburiyatlami ijro etish uchun zarur axborotlarni belgilangan tartibda rasmiy ravishda talab qiladilar va oladilar;
milliy xavfsizlik orgaolari faoliyatiga taalluqli shoshilinch tergov va boshqa ma'lumotlarning davlat tomonidan saqlanishini amalga oshiradilar va ularni hisobga olish, saqlash va foydalanish tartibini aniqlaydilar, axborot tizimlarini tashkil etadilar;milliy xavfsizlik organlarining harbiy xizmatchilari O'zbekiston qonuniga muvofiq qurol va maxsus vositalami olib yurish, saqlash, qo'llash va foydalanish huquqiga egadirlar.