Dastlabki iqtisodiy g`oyalar insoniyatning paydo bo`lishi bilan shakllangan, ammo bizgacha

---

1.

  Dastlabki  iqtisodiy  g`oyalar  insoniyatning  paydo  bo`lishi  bilan  shakllangan,  ammo  bizgacha 

еtib  kеlganlari  e.a.  2-ming  yillikka  to`g`ri  kеladi,  ko`proq  qadimiy  Osiyo  xalqlarining  xo`jalik 

faoliyatini aks ettiradi. Antik dunyoga ma`lum darajada birinchi iqtisodiyot mushohadalar, ayrim 

iqtisodiy tushunchalar, katеgoriyalar shakllana boshlagan.Qullikka asoslangan natural xo`jalik , 

ayniqsa  qishloq  xo`jaligi  ko`llab-quvvatlangan,  boylikning  asosiy  manbai  mеhnat  dеb 

hisoblangan.O`rat  Osiyoda  dastlabki  uyg`onish  davrida  olamga  mashhur  donishmandlar  еtishib 

chiqdi, ularning faoliyatida iqtisodiyot masalalari asosan to`g`ri talqin etildi. Isrofgarchilik, soliq, 

xisob-kitob  muammolari  ko`tarildi.  Markazlashgan  davlat  asoschisi  Amir  Tеmur  va  uning 

avlodlari davrida muxim iqtisodiy g`oyalar vujudga kеldi. Bu еrda boshqa mamalakatlardan ancha 

ilgari ishlab chiqarish bilan birga savodga ham e`tibor bеrildi, foydaning katta qismi shu sohaga 

(ya`ni  muamola  sohasi)  bilan  bog`liq  ekanligi  aytildi  va  "Buyuk  ipak  yo`li"  ni  avj  oldirishga 

ahamiyat  bеrildi.Jahonda  birinchi  marta  byudjеt  (davlat  xazinasi),  kirim-chiqim  daftari,  hisob-

kitob,  maosh,  sog`liq,  taqsimot,  nazorat  masalalari  ilmiy  darajaga  ko`tarildi.  Sog`liq  tizimi 

daromad katta yordam bеrdi, ya`ni sog`liq daromadning o`sishiga xalaqit bеrmagan. Bu davlatda 

iqtisodiy g`oyalar asosida shunday  iqtisodiy siyosat olib  borilganki, davlat va xalqning turmush 

darajasi  ancha  yuksaklikka  ko`tarilgan.  Sovdagorlarning  faoliyati  (10%  foyda)  qallob  va 

tovlamachilardan  farqlangan. Iqtisodiy erkin sohibkorlar tomonidan olib  borilgan, ammo  bunda 

davlat  ham  ancha  ishtirok  etgan  (qonunlar  amaliyoti  nazorat  etilgan).  Ayniqsa  еr,  suv 

munosabatlarida muhim g`oyalar bulgan, masalan, yangi еr olganlar dastabki uch yil dovamida 

soliqdan ozod etilganlar. Ishlab chiqarishning shaxsiy manfaatdorlik tamoyiliga amal qilinganligi 

juda muhim narsa bo`lib, u rivojlanishning bosh omili edi. Mamlakatlar rivojida tinch osoyishtalik 

va birlikning ahamiyati tushinib еtilgan. 

 

2. Tarixdan ma'lumki, XI-XVI asrlarda g'arbda Dnepr daryosi va Qora dengiz, shimoli-sharqda 

Irtish daryosi va Balxash ko'ligacha, janubda esa Xorazm va Sirdaryoning quyi oqimlari 

oralig'idagi yerlar Dashti Qipchoq deb yuritilgan. Bu hududda dastlab Jo'ji ulusi norai bilan Oltin 

O'rda xonligi tashkil etilgan. 

XIV asr oxirlarida Oltin O'rda xonligi Amir Temur tomonidan tor-mor etilganidan so'ng 

parchalanib, bir necha xonliklarga bo'linib ketdi. Volga daryosining o'rta va quyi oqimlarida 

Qozon va Ashtarxon (Hojitarxon) xonliklari, Qrim yarim orolida Turkiya ta'sirida bo'lgan Qrim 

xonligi vujudga keldi. Dashti Qipchoqning sharqiy qismida esa Oq O'rda tashkil topdi. Bu katta 

hududda qiyot, mang'it, do'rmon, qushchi, o'rtachi, nayman, tuba, toyraas, jot, xitoy, uyg'ur, 

qorluq, ushun (usun), karlavut, ichki, ming, tan gut, qo'ng'irot va boshqa qabilalar yashagan. Bu 

ulus O'zbeklar davlati, uning aholisi «o'zbeklar» deb atalgan. 

Dashti Qipchoqning sharqiy qismi, ya'ni Oq O'rdada shayboniylardan bo'lgan Abulxayrxon 

(1428-1468) tarqoq bo'lgan mayda xonliklarni birlashtirib, katta davlatga asos soldi. Keyinchalik 

mang'it urug'lari ham Abulxayrxon qo'l ostiga birlashtirildi. Qozoq urug'lari XV asrning 40-

yillarida Abulxayrxonga bo'ysunishdan bosh tortib Chu va Yettisuv vohasiga ko'chib ketdilar va 

keyinchalik Qozoq xonligiga asos soldilar (1465). 

Dashti Qipchoqda siyosiy tartibsizliklar, katta yer egalari bilan dehqonlar va chorvadorlar 

o'rtasida ichki ziddiyatlar kuchayishi natijasida davlat zaiflashib bordi. Ana shunday sharoitda 

hokimiyatni qo'lga olgan Abulxayrxonning nabirasi Muhammad Shayboniyxon (1451-yilda 

---

tug'ilgan, yoshlik yillarida Samarqand va Buxoro madrasalarida o'qigan) Dashti Qipchoqdagi 

qabilalarni birlashtirib, davlat hokimiyatini yanada mustahkamlaydi. 

Amir Temur vorislari o'rtasida olib borilgan to'xtovsiz feodal urushlar temuriylar davlatining 

kuchsizlanishiga olib keldi va birin-ketin ular qaramidagi davlatlar va mulklar ajralib chiqib 

ketdi. Xorazmdan Astrobodgacha bo'lgan keng raasofada joylashgan turkmanlar bir necha 

qabilalardan tashkil topgan bo'lib, ko'pincha o'zaro kelisha olmas edilar. Lekin ular qulay 

vaziyatdan foydalanib Temuriylar davlatidan ajralib chiqdilar. Farg'ona vodiysi ham ajralib 

mustaqil davlat tashkil etdi. Bundan tashqari forsiy dehqon aholi joylashgan Hisor va Badaxshon 

ham mustaqil davlatga aylandi. Movarounnahrda temuriy hukmdorlarning o'rnini 

Abulxayrxonning nevarasi Shayboniy asos solgan o'zbeklar davlati egalladi. 

Temuriylar davlatining zaiflashganligi, tarqoqlikning kuchayishi va hokimlikka da'vogarlarning 

o'zaro to'xtovsiz urushlari shayboniylarning Turkistonga hujumi uchun zarur shart-sharoitlar 

yaratdi. Shayboniyxon XV asr oxirlarida Turkistonga bir necha bor yurishlar qilib O'tror, Sabron, 

Yassi (Turkiston) shaharlarini bosib oldi. 

U 1499-1507-yillarda Buxoro, Samarqand, Toshkent, Shohruhiya, Farg'ona, Qunduz, Xorazm, 

Balx va Hirotni ishg'ol qilib, Movarounnahr va Xurosonda o'z hokimiyatini o'rnatdi. 

Muhammad Shayboniyxon boshchiligidagi ko'chmanchi o'zbeklar XVI asr boshlarida 

Movarounnahr va Xurosonni egallab, temuriy shahzodalar hukmronligiga chek qo'ydilar va bu 

ulkan hududda o'zlarining markazlashgan davlatiga asos soldilar. Bu davlat poytaxti avval 

Samarqandda bo'lgan bo'lsa, XVI asr o'rtalaridan boshlab Buxoroga ko'chiriladi. Shundan keyin 

bu davlat Buxoro xonligi deb ham atala boshladi. Butun XVI asr mobaynida hokimiyatni o'z 

qo'llarida saqlab kelgan shayboniylar sulolasi hukmronligi o'zbek davlatchiligi tarixida katta 

ahamiyatga ega bo'lib, xuddi shu davrda o'zbek xalqining etnik Shakllanishidagi uchinchi davr 

boshlandi. Dashti qipchoqlik o'zbeklar Movarounnahr va Xurosondagi mahalliy turkiy xalq 

o'zining azaliy qon-qarindoshlari bilan qo'shilib ketdi va ularga ham o'zining nomini berdi. 

Tarixiy manbalar va tadqiqotlarda XV asrning 20-yillarida Qipchoq dashtining Sharqiy yerlarida 

tashkil topgan, qirq yildart ziyodroq hukm surgan Abulxayrxon (1428-1468) hamda 

Movarounnahrda tashkil topgan Muhammad Shayboniyxon (1450-151.0) davlatlarini 

ko'chmanchi o'zbeklar davlati deb atashgan. Ammo bu unchalik to'g'ri emas, chunki ushbu 

davlatlarning asosiy aholisi mol chorvachiligi bilan shug'ullangani holda, ular tarkibiga, 

shuningdek, Sirdaryoning quyi qismida, qisman Xorazm vohasining 

chekkalarida 

hunarmandchilik

, dehqonchilik bilan shug'ul-lanuvchi urug' va qabilalar ham kirgan. 

 

3.

  Ashtarxoniylar,  Joniylar  -  1601-1756-yillarda  Buxoro  xonli-gini  boshqargan  sulola. 

Jo'jixon  naslidan  bo'lgan  ashtarxoniylar  (joniylar)  sulolasi  asli  Astraxan  (Hojitarxon) 

yerlarida  yashab  hukmronlik  qilganlar.  Astraxanni  Ivan  Grozniy  1556-yili  bosib  olgach 

ashtarxoniylar  Yormuhammad  boshchiligida  Buxoroga  Iskandar  Sulton  saroyiga  kelib 

o'rnashadilar. Yormuhammad-ning o'g'li Jonibek Sultonga Iskandarning qizi, Abdullaxon 

II singlisi Zuhrabegim nikohlab beriladi. Undan Din Muhammad, Boqi Muhammad, Vali 

---

Muhammadlar  dunyoga  keladi.  Shu  zayilda  Shayboniylarga  qarindoshlik  rishtalari 

bog'lanadi. Na-tijada 1601-yili Shayboniylarning so'nggi vakili Pirmuhammad vafot etgach 

Shayboniylardan taxt vorisi chiqmaganda Buxoroda yashab turgan Jonibek sultonni xon 

qilib  ko'tarishga  qaror  qiladilar.  Lekin  Jonibek  sulton  bu  taklifdan  bosh  tortadi.  Taxtga 

Jonibekning katta o'g'li Din Muhammadni ko'taradilar. Ammo u Buxoroga kelayotganda 

Obivarda jangda halok bo'ladi. Shunda uning ukasi Boqi Muhammadxon, voris deb e'lon 

qilinadi. Qabul qilingan an'anaga ko'ra Vali Muhammad Balxga noib etib yuborildi. Ana 

shu tariqa 1601-yildan boshlab Buxoro xonligida hokimiyat Ashtarxoniylar sulolasi qo'liga 

o'tadi. Bu yana Joni-bek sulolasi «Joniylar» sulolasi deb ham yuritiladi. 

Ashtarxoniylar  sulolasi  1756-yilgacha  hukmronlik  davrini  o'tadi.  Sulola  sakkizta  xondan 

iborat  bo'lgan:  1.  Boqi  Muhammad  (1601-1605),  2.  Uning  ukasi  Vali  Muhammadxon 

(1605-1611), 3. Imomqulixon (1611-1642), 4. Uning ukasi Nodir Muhammadxon (1642-

1645), 5. Uning o'g'li Abdulaziz - 

xon (1645-1681), 6. Uning ukasi Subxonqulixon (1681-1702), 

7.  Uning  o'g'li  Ubaydullaxon  (1702-1711),  8.  Uning  ukasi  Abul-fayzxon  (1711-1747). 

Ulardan faqat uchtasi umrini taxtda tu gatdi, xolos. Uchtasi (Vali Muhammad, Ubaydulla, 

Abulfayzxonlar)  saroy  to'ntarishlari  oqibatida  fojiali  o'ldirilganlar.  Ikkitasi  esa  taxtdan 

ag'darib tashlangandan so'ng o'z hayotini quvg'unlikda o'tkazgan. Bularning hammasiga 

asosiy sabab, shuki, ashtarxon o'zbek sulolalari davrida hokimiyat, toj-taxt uchun kurash 

hat-to  ota-bola  va  aka-ukalar,  qarindosh-urug'lar  o'rtasida  misli  ko'rilmagan  darajada 

kuchaygan edi. 

Buxoro xonligida tinchlik osoyishtalik bo'lmaydi. Amirlar va beklar o'zboshimchaligi avjiga 

minadi, markaziy hokimiyatdagi mansabdorlar o'rtasidagi o'zaro fitna, nizolar, ur-yiqitlar 

mam-lakat tinka madorini quritadi. 

1605-yilda  Boqi  Muhammad  vafotidan  so'ng'  Buxoro  xon-ligi  taxtiga  uning  ukasi,  Balx 

hokimi  Vali  Muhammad  o'tiradi  (1605-1611).  Oradan  ko'p  vaqt  o'tmasdan  Vali 

Muhammadga  qarshi  Buxoroda  fitna  uyushtirildi.  Bu  fitnadan  xabar  topgan  Vali 

Muhammad  o'zining  ikkita  o'g'li  bilan  Eronga-Shoh  Abbos  huzuriga  qochib  ketadi. 

Fitnachilar Buxoro taxtini Imomqulixon (1611-1642) ga topshirmoqchi bo'ldilar. Eron 

shohi  Abbosxon  Buxoro  ustidan  o'z  hukmronligini  o'rnatish  uchun  Vali  Muhammadni 

qo'llab-quvvatladi va unga katta qo'shin bilan yordam berdi. Bu hol buxoroliklarni katta 

tashvishga soladi. Le-kin o'zaro jangda o'zbeklar Eron qo'sinlarini tor-mor keltiradilar va 

Vali Muhammadni asir olib o'ldirdilar. Eron qo'sinlariga qar-shi kurashda Imomqulixonga 

qozoqlar yordam berdi. 

Ashtarxoniy 

o'zbek 

sulolalari 

orasida 

so'zsiz 

nisbatan 

nu-fuzli 

va 

obro'lisi Imomqulixon bo'ldi. Uning davrida Buxoro xonligi kuchli davlatga aylandi. 1613-

yilda Imomqulixon Tosh-kentni qozoq xonligidan qaytarib oldi va bu yerga o'zining o'g'li 

Iskandarni noib etib tayinladi. Lekin Iskandar toskentliklarga jabr-zulm o'tkazadi, soliqlarni 

---

ko'paytiradi,  zulmni  kuchaytiradi.  G'azablangan  Toshkent  aholisi  qo'zg'olon  ko'tardi, 

sahzoda Iskandarni o'ldiradi. Imomqulixon bu voqeadan xabar topib Toshkent shahrini 

bir  oy  qamal  qiladi.  Toshkentliklar  shaharni  qahramonlarcha  himoya  qilsalarda, 

Imomqulixon katta kuch bilan qo'zg'olonni bostirishga muvaffaq bo'ladi. U shahid ket-gan 

o'g'li uchun toshkentliklardan qattiq o'ch oladi. Buxoro xoni otimning uzangisigacha qon 

chiqmaguncha  aholini  qirishni  davom  ettiraman,  deb  qasam  ichadi.  Toshkent  aholisini 

qirg'in qilishdan horib charchagan Imomqulixon qo'shini boshliqlarining o'zlari ham, hech 

bir gunohsiz odamlarni bunday qirg'in qilishni to'xtatishni xondan iltimos qiladilar. Ammo 

xon ichgan qasamimni buza olmayman, deb javob beradi. Shundan so'ng Toshkentdan 

qonunshunoslar  o'lganlarning  qonlari  oqizgan  chuqurlikdagi  hovuzchalarga  suvlarni 

to'ldirib  bu  hovuzdan  Imomqulixonga  otda  kechib  o'tishni  taklif  qiladilar.  Bu  bilan  xon 

ichgan qasamni ado etdi va aholini qirg'in qilishni to'xtatish to'g'risida buyruq berdi. 

Imomqulixon  o'z  davlat  hokimiyatini  mustahkamlash  maq-sadida  ko'chmanchi 

qoraqalpoqlar,  qolmiqlar  va  oyrotlarga  qarshi  ham  muvaffaqiyatli  janglar  olib  borgan. 

Qoratov  yonidagi  jangda  Imomqulixon  qoraqalpoqlarga  hal  qiluvchi  zarbani  bergan. 

Albatta bunday muvaffaqiyatli urushlar Imomqulixonning obro'-e'tiborini oshiradi. Biroq 

mamlakatdagi siyosiy tarqoqlikni va xonlikning ich-ichidan yemirilib borishini u to'xtatib 

qola olmadi. Uning davrida yirik zodagonlar viloyatlarda o'zlarini xondan mustaqil hisoblar 

va qo'shni viloyatlarga urush ham e'lon qilar edilar. Ana shunday bahodir hukmdorlardan 

biri bo'lgan Yalangto'sh bir necha yillar davomida Samarqandni boshqardi. Uning mingdan 

ortiq quli bo'lgan, juda katta boyliklar egasi edi. Yalangto'sh bahodir davrida ikki mahobatli 

bino  -  Sherdor  va  Tillakori  madrasalari  bunyod  etilgan.  Registon  maydoni  ham  hozirgi 

qiyofasiga  uning  davrida  kelgan  edi.  Badahshon  hukm-dori  Mahmudbiy  Qatag'on  ham 

kuchli ta'sirga ega bo'lgan zodagonlardan hisoblangan. Bu jarayon xususan Imomqulixon 

vafotidan so'ng kuchli tus oldi. Imomqulixon hajga ketadi. 

Imomqulixondan 

keyin  uning  ukasi