Daryolarning to‘yinish manbalari

Daryolarning to‘yinish manbalari

Yer yuzasidagi barcha daryolar to‘yinishining asosiy manbai atmosfera yog‘inlaridir. Yomg‘ir ko‘rinishida tushgan yog‘inlar yer yuzasida oqim hosil qiladi va daryolar to‘yinishining bevosita manbai bo‘ladi. Agar yog‘in qor ko‘rinishida yog‘sa, u yer sirtida yig‘ilib, havo harorati ko‘tarilgach eriydi. Qorning erishidan hosil bo‘lgan suvlar ham daryolar to‘yinishida qatnashadi.

Yer yuzasining baland tog‘li qismiga yoqqan qorlar bir yoz mavsumida erib ulgurmaydi, natijada, u yerdagi qor zaxirasini boyitib, doimiy qorliklar va muzliklarni to‘yintiradi. Ana shu baland tog‘lardagi asriy qorliklar va muzliklar suvi daryolar to‘yinishining yana bir manbai hisoblanadi.
Yomg‘ir suvlari hamda qor va muzliklarning erishidan hosil bo‘lgan suvlarning bir qismi yer ostiga sizilib, grunt va yer osti suvlariga qo‘shiladi. Yer osti va grunt suvlari ham daryo o‘zaniga sekin-astalik bilan qo‘shiladi, natijada, daryolarda doimiy suv bo‘lishi ta’minlanadi. Shunday qilib, daryo-lar to‘yinishining to‘rt manbai mavjud: yomg‘irlar, qor qoplami, baland tog‘lardagi muzliklar, yer osti suvlari.
Yuqorida aytilgan manbalardan hosil bo‘lib, daryolarga qo‘shiladigan suv miqdori turli hududlarda turlicha qiymatga ega bo‘ladi. Uning miqdori esa, asosan, daryo havzasining iqlim sharoitiga bog‘liq holda yil fasllari bo‘yicha o‘zgarib turadi.
Iqlimning daryolarning to‘yinishidagi ahamiyati va ularning suv rejimiga ta’sirini iqlimshunos olim A.I.Voyeykov o‘zining 1884-yilda chop etilgan "Yer kurrasi va xususan, Rossiya iqlimlari" kitobida aniq yoritib bergan. Mazkur kitobda qayd etilgan "daryolar o‘z havzalari iqli-mining mahsulidir", degan ibora hozir ham o‘z kuchini yo‘qotmagan.
Hozirgi paytda bu fikr birmuncha keng ma’noda, ya’ni "Daryolar havzadagi mavjud landshaftning umumiy muhitida iqlimning mahsulidir", deb ta’riflanadi. Natijada, iqlimning yetakchi hissasini ta’kidlash bilan birga, landshaft sharoitlari havzalarning geologik tuzilishi, tuprog‘i, o‘simligi va boshqa omillarning ahamiyatiga urg‘u beriladi.