Дарслик тошкент – iqtisodiyot – 2019

 
§ 1.4. Халқаро меҳнат тақсимоти ва унга таъсир этувчи омиллар 
Жаҳон иқтисодиѐти ва халқаро иқтисодий муносабатларнинг моҳияти, 
маъносини кўрсатувчи асосий кўрсаткичлардан бири халқаро меҳнат 
тақсимотидир. Дунѐнинг барча мамлакатлари у ѐки бу жиҳатдан халқаро 
меҳнат тақсимотига (ХМТ) қўшилган. Унинг чуқурлашуви илмий-техника 
инқилобининг (ИТИ)нинг таъсири остида бўлган ишлаб чиқариш кучларининг 
ривожланишидан келиб чиқади. 
Халқаро меҳнат тақсимотида иштирок этиш давлатларга қўшимча 
иқтисодий самара бериб, ўз эҳтиѐжларини энг кам харажатлар билан тўлиқроқ 
қондириш имконини беради. 
Меҳнат тақсимоти тарихан белгиланган ижтимоий меҳнат тизимидир. У 
жамият 
ривожланиши 
жараѐнида 
фаолиятнинг 
сифат 
жиҳатдан 
дифференциацияси натижасида келиб чиқади. 
Меҳнат тақсимоти турли шаклларда намоѐн бўлади. Халқаро иқтисодий 
муносабатлар курсида халқаро меҳнат тақсимоти ўрганилади. 
Халқаро меҳнат тақсимоти моҳияти ишлаб чиқариш жараѐнининг меҳнат 
фаолиятини 
турли 
шаклларининг 
ихтисослашуви 
ва 
уларнинг 
кооперациялашувида, ўзаро ҳамкорлигида намоѐн бўлади. Меҳнат тақсимотини 
фақат ажратиш жараѐни сифатида эмас, балки, жаҳон миқѐсида меҳнатни 
бирлаштириш йўли сифатида ҳам кўриш мумкин. Халқаро меҳнат тақсимоти 
давлатлар ўртасида меҳнатнинг ижтимоий-ҳудудий тақсимотининг даражаси 
ҳисобланади. 
У 
алоҳида 
бир 
давлатлар 
ишлаб 
чиқаришларининг 

---

11 
ихтисослашувига асосланади. 
Жаҳон хўжалигини ривожлантириш учун биринчи навбатда ишлаб 
чиқаришда меҳнат унумдорлигини ошириш, ишлаб чиқаришда самарадорликни 
кўтариш, шунингдек ишлаб чиқаришда харажатларни камайтиришга интилиш 
зарур. Халқаро меҳнат тақсимоти ривожланиши жараѐнида асосий нарса - шу 
жараѐннинг ҳар бир иштирокчиси ўзининг ХМТдаги иштирокидан иқтисодий 
фойда қидириши ва топишидир. 
Ҳар қандай давлатнинг халқаро алмашув жараѐнида халқаро меҳнат 
тақсимотининг устунликларини амалга ошириши – биринчидан, экспорт 
қилинаѐтган товар ва хизматларнинг ташқи ва ички бозор нархларидаги фарқни 
олиш; иккинчидан, арзонроқ бўлган импортдан фойдаланиб, миллий ишлаб 
чиқаришдан воз кечган ҳолда ички харажатларни камайтириш имконини 
беради. 
Жаҳон хўжалигини тизим сифатида кўриб чиққанда ХМТни бу тизимни 
ташкил қилган бирлаштирувчи асос деб кўриш мумкин. 
Жаҳон иқтисодиѐтида саноати ривожланган давлатларнинг ишлаб 
чиқариши кўп ҳолатларда ташқи истеъмолчиларга, ички талаб эса импортга 
йўналган бўлади деб тахмин қилинса, ривожланаѐтган давлатларда эса ички 
бозорнинг нисбатан тез, лекин экстенсив кенгайиши тахмин қилинмоқда. 
Хуллас, XX-XXI асрлар бўсағасида жаҳонда мисли кўрилмаган иқтисодий, 
сиѐсий, ижтимоий жараѐнлар рўй берган бўлиб, улар албатта халқаро меҳнат 
тақсимотини ривожланишига ўзининг сезиларли таъсирини кўрсатган эди.