Дарслик тошкент – iqtisodiyot – 2019

 
§ 7.1. Халқаро валюта тизимининг моҳияти ва таркиби 
ХX асрнинг 50-60-йилларида халқаро иқтисодий, молиявий ва валюта 
муносабатларини ривожланишида янги давр бошланди. Очиқ иқтисодиѐтнинг 
умумий тенденцияси савдо айирбошлашувининг тезлашишига, халқаро 
молиялаштиришнинг ривожланишига, янги валюта бозорларини ҳосил 
бўлишига, турли мамлакатлар орасида валюта-молия муносабатларининг 
кенгайишига имкон берди. 
Жаҳон иқтисодиѐтида халқаро валюта муносабатлари пулнинг жаҳон
пули функцияси билан боғлиқ бўлган иқтисодий муносабатларни намоѐн 
қилади. Пул жаҳон пули сифатида ташқи савдо ва хизматлар, капитал
миграцияси, фойданинг инвестицияларга кўчиши, заѐм ва субсидиялар бериш, 
илмий-техник алмашув, туризм, давлат ва хусусий пул кўчиришларига хизмат 
қила бошлади. 
Валюта муносабатлари одатда миллий ва халқаро даражаларда амалга 
оширилади. Миллий даражада улар миллий валюта тизимлари (МВТ) соҳасини 
қамраб олади. Миллий валюта тизими - бу валюта қонунчилиги билан 
белгиланадиган давлат валюта муносабатларини ташкил қилишнинг шаклидир. 
МВТнинг ўзига хос томони у ѐки бу давлат иқтисодиѐтининг, шунингдек ташқи 
иқтисодий алоқаларининг ривожланиш даражасини ва ўзига хослиги билан 
аниқланади. Жаҳон иқтисодиѐтида миллий валюта тизими қуйидаги 
ҳолатлари билан характерланади: 
- миллий валюта бирлиги билан; 
- расмий олтин ва валюта захираларининг таркиби билан; 
- миллий валюта паритети ва валюта курси шаклланишининг 
механизми билан; 
- валюта қайтиши шароитлари билан; 
- валюта чекланишларининг мавжудлиги ѐки йўқлиги билан; 
- давлатларнинг ташқи иқтисодий ҳисоб-китобларини амалга ошириш 
тартиби ва бошқалар. 
Жаҳон иқтисодиѐтида миллий валюта тизимларини боғловчи звено бўлиб 
валюта курси ва валюта паритети хизмат қилади. Валюта курси алоҳида 
мамлакатларнинг валюталарига бўлган нисбати ѐки маълум бир давлат
валютасининг бошқа бир давлатлар валютасида ҳисобланган ―нархи‖ни 
намоѐн қилади. Валюта паритети - валюталарнинг улардаги олтинга мос 
келувчи нисбатидир. Валюта курси амалда ҳеч қачон паритет билан мос 
келмайди. 
Халқаро валюта тизими (ХВТ) жаҳон хўжалиги доирасида валюта 
муносабатларини ташкил қилишнинг шаклидир. У жаҳон капиталистик 
хўжалиги эволюцияси натижасида пайдо бўлиб, ҳуқуқий жиҳатдан 
давлатлараро келишувлар билан расмийлаштирилган. Халқаро валюта 
тизимининг асосий элементлари қуйидагилардан иборатдир: 
- валюта бирликларининг миллий ва коллектив захиралари; 

---

118 
- халқаро ликвидли активларнинг таркиби ва структураси; 
- валюта паритетлари ва курслари механизми; 
- валюталарнинг ўзаро алмашув шартлари; 
- халқаро ҳисоб-китоб шакллари; 
- халқаро валюта бозори ва жаҳон олтин бозори режими; 
- валюта-молия ташкилотларини (ХВФ, ХТТБ ва бошқалар) тартибга 
солувчи давлатлараро валюта-кредит ташкилотларининг мақоми. 
Жаҳон иқтисодиѐтида халқаро валюта тизимининг асосий вазифаси - 
муҳим иқтисодий ўсишни таъминлашдан, инфляцияни камайтиришдан, ташқи
иқтисодий алмашув ва тўлов оборотининг тенглигини қўллаб-қуватлаш учун 
халқаро ҳисоб-китоблар ва валюта бозори соҳасини тартибга солишдан 
иборатдир.