Дарслик тошкент – iqtisodiyot – 2019

 
§ 3.2. Ташқи савдони давлат томонидан тартибга солишнинг 
тарифли усуллари 
Ташқи савдони давлат томонидан тартибга солиш турли кўринишларда 
бўлиши мумкин. Уларни товар оқимларига таъсири табиатига кўра бир-
биридан жиддий фарқ қилувчи иккита асосий типга ажратиш мумкин: 
иқтисодий ва маъмурий. 
Иқтисодий (тарифли деб ҳам аталадиган) усуллардан фойдаланганда 
ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчилар, энг аввало, нарх мутаносиблиги, товар ва 
ресурслар экспорти ҳамда импортининг сифати ва шартларига амал қилишади. 
Ташқи савдони тартибга солишнинг маъмурий (мос равишда тарифсиз) 
усулларидан фойдаланилганда бозор механизмига давлат органлари томонидан 
таъсир ўтказилади, уларнинг қарорлари ва ҳатти-ҳаракатлари кўп жиҳатдан 
ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчиларнинг хоҳишларини белгилаб беради.
Тарифли усуллар товар нархига бевосита таъсир қилади. Бу усуллар 
давлатлар ташқи савдо амалиѐтида энг кенг тарқалган, чунки улар бирданига 
учта вазифани ҳал қилиш имконини беради: 
1)
фискал — бюджет учун қўшимча маблағларни олиш;
2)
рағбатлантирувчи — хорижий ҳамкорлар билан алоқаларни 
ривожлантириш;
3)
протекционистик — миллий товар ишлаб чиқарувчилар учун қулай 
шарт-шароитларни яратиш.
Ташқи савдони тарифли тартибга солиш усуллари қаторига божхона 
божлари, божлар, йиғимлар, шунингдек, бошқа билвосита солиқлар, мас. 
акцизлар киради.
Тарифсиз усуллар - товар айирбошлашга таъсир қилиш дастакларини, 
яъни олиб кириладиган ѐки олиб чиқиладиган маҳсулот ҳажми ва 
номенклатурасини чеклашни билдиради. Улар кўпроқ ривожланаѐтган ва 
ҳукумат томонидан протекционистик иқтисодий сиѐсатни талаб қилувчи, бозор 
тузилмалари шаклланаѐтган ўтиш даври иқтисодиѐтли мамлакатларга хосдир.
Тарифсиз таъсир қилиш воситаларига квоталаш, лицензиялаш, экспортни 
субсидиялаш, демпинг, картель битимлар ва мамлакатлар ўртасидаги товар 
оқимларининг йўлида техник тўсиқларни яратиш кабилар киритилади.
Жаҳондаги мамлакатлар ва ҳудудлар бўйича статистик ахборотлар 
таҳлили шуни кўрсатадики, ташқи савдони давлат томонидан бошқариш 
тарифли ва тарифсиз усулларнинг комбинацияси ѐрдамида амалга оширилади. 
Тарифли усулларнинг мавқеи кейинги пайтда пасайиб бормоқда, бу эса 
Умумжаҳон савдо ташкилот томонидан аъзо-мамлакатлар олдига қўйилган 

---

49 
стратегик вазифа, яъни улар орасидаги ўзаро товар айирбошлашда тарифли 
чеклашларни босқичма-босқич бартараф этиш вазифаси билан боғлиқ. 
Тарифсиз чеклашларнинг аҳамияти «танловли» протекционистик савдо 
сиѐсатининг кенгайиб бориши туфайли ортиб бормоқда.
Ташқи савдони тарифли тартибга солиш усуллари каторига божхона 
тарифлари, божлар, йиғимлар, шунингдек, бошқа билвосита солиқлар, акцизлар 
киради.