Darslik toshkent – 2018 AsatullaevX., Allaberganov Z., Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Darslik. T.:, 2018, bet

Rikardoning qiymatning mexnat nazariyasi
Rikardo kitobini Adam Smitning qiymatni aniqlanishi to’g’risidagi fikridan boshladi: “Tovarning qiymati yoki uning hajmi biron tovar shu tovarni ishlab chiqarish uchun mehnatga to’lanadigan miqdoriga bog’liq emas, balki ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan nisbiy mehnatga bog’liq”²¹. Aytish lozimki u Smitning qiymatning mehnat nazariyasi tuzog’iga tartibsizlik va nisbiy narxlarni bilan javob bermadi. Smit tovarni ishlab chiqarish uchun zarur mehnat (qobiliyat, qiyinchilik, zukkolik savol) ish haqi uchun zaruriy mehnat deb bilgan. Rikardo bu bo’yicha keng fikrlab, mehnat uchun to’lanadigan to’lov ish haqi bilan emas, balki ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan mehnat miqdorini bajarilishi bilan baholanadi deb qayd etdi.
Rikardo keyin Smit olmos suv paradoksi orqali ko’rsatilgan masaladan foydalanib, uning qiymati ustidan sarosimaga keltirgan holatga murojaat qildi. Smitning iste’mol va o’zgaruvchan narx o’rtasidagi nozik bog’lanishni Rikardo ahamiyati juda katta deb bildi. Zamonaviy terminologiyada Rikardo tovarga nisbatan ijobiy bahoning kuchayishi, unga talabni keltirib chiqarishi lozim, lekin talab uning qimmatini belgilamaydi deydi. Ikki manbalardan yordamida hosil bo’lgan tovar: ularning taqchilligi va ularni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan mehnat miqdori uning narxini shakillantiradi.
Ba’zi tovarlar, shu bilan birga, o’zlarining tanqisligi va nodirligi bilan narxni yaratadi. Bu shunday tovarki, ular erkin ishlab chiqarilmaydi va ularni ta’minotini yildan yilga oshirb bo’lmaydi, ular taklifi elastic emas bular noyob suratlar, kitoblar, tangalar va vino kabilardir. Uning so’ziga ko’ra “bunday tovarlarni qiymati ularni ishlab chiqarish uchun dastlabki zaruriy mehnat miqdori to’la mustaqil, turli mol-dunyo va ularga egalik qilish istaydiganlar uchun bebahodir”²². Rikardo aytayotgani aslida, talab egri chizig’i narxini belgilasa, qattiq moslashuvchan bo’lmagan ta’minot egri chizig’i bo’lsa shaxslar xohishi va daromad funksiyasini beradi.²³
D.Rikardo, eng avvalo, qiymat nazariyasiga alohida e’tibor qaratdi. Bu kategoriyani talqin qilishdagi noaniqlikni tugatish, D.Rikardo bo’yicha, siyosiy iqtisod uchun muhim ahamiyatga ega. Bu muammoni ko’rib chiqishda u A.Smit xulosalariga asoslandi va ularni tanqidiy rivojlantirishga harakat qildi. D.Rikardo A.Smitning mazkur kategoriyaga bo’lgan ikki xil qarashini inkor etadi va qiymat tovar ishlab chiqarishga sarflangan mehnat bilan aniqlanishi kerakligini yozadi. U, qiymat birlamchi, shu bois daromadlar bilan aniqlanishi mumkin emas, deb hisoblaydi. Bu bilan D.Rikardo o’zini qiymatning mehnat nazariyasi tarafdori ekanligini namoyish etadi.
Qiymatni bunday sarfli tamoyil asosida tadqiq qilish, klassik iqtisodiy maktabining boshqa vakillariga ham xos. Lekin D.Rikardoda e’tiborga molik jihat shundaki, u ayrim hollarda tovar qiymati nafaqat unga sarflangan jonli mehnat bilan, balki kapital va xom ashyoni ishlab chiqarish uchun ketgan oldingi mehnat sarflari bilan ham aniqlanishini qayd qilib o’tadi. Erkin takror ishlab chiqarilmaydigan tovarlar qiymati esa nafaqat mehnat sarflariga, balki noyoblikka ham bog’liq bo’ladi.
Umuman olganda, D.Rikardo tomonidan ishlab chiqilgan qiymatning mehnat nazariyasi sarfli tamoyillarga asoslangan. Uning bu nazariyasini birinchi bo’lib tanqid qilgan o’zining do’sti T.Maltus hisoblanadi. U, birinchidan, savol qo’yadi: agar qiymatning mehnat nazariyasini to’g’ri deb faraz qilsak, unda mehnatga haq to’lash qanday bo’ladi: qiymat bo’yichami yoki qiymatdan past baho bo’yichami? Agar baho qiymatdan past bo’lsa, unda ekvivalentli ayirboshlash tamoyili buziladi (foydaliligi har hil, lekin bir xil qiymatga ega bo’lgan tovarlar ayirboshlanadi) - bu klassik iqtisodiy nazariyaning va D.Rikardoning asosiy tamoyili. Ikkinchidan, T.Maltus qiymatning mehnat nazariyasi real amaliyot bilan mos tushmasligini ko’rsatib beradi: agar qiymatning yagona manbai haqiqatdan ham mehnat bo’lsa, unda mehnat ko’p sarflanadigan tarmoqlardagi tadbirkorlar, kapital ko’p sarflanadigan tarmoqlardagi tadbirkorlarga nisbatan ko’proq foyda olishlari kerak. Amaliyotda esa barcha tarmoqlarda foyda me’yori deyarli bir xil. Demak, D.Rikardo nazariyasi xato, tovar qiymati faqat mehnat bilan emas, balki boshqa ishlab chiqarish omillari sarflari bilan ham aniqlanadi, deb xulosa qiladi T.Maltus. D.Rikardo o’limidan sal avval, o’zining qiymat faqat mehnat sarflari bilan o’lchanadi deb tushuntirishga qilgan harakati noto’g’ri ekanligini tan olgan.
Renta nazariyasi. D.Rikardoning renta to’g’risidagi kontseptsiyasi bugungi kunda ham o’z faolligi bilan ajralib turadi. Erdan foydalanilganlik uchun hamisha renta to’lanadi, bunda uning manbai, D.Rikardoning tasdiqlashicha, erga sarflangan mehnat hisoblanadi.
Yer resurslari cheklanganligi sababli, xo’jalik amaliyotida unumdorligi va joylashishi bo’yicha har xil bo’lgan yer uchastkalaridan foydalaniladi. Buning natijasida qishloq xo’jaligi mahsulotlarining qiymati, D.Rikardo bo’yicha, eng yomon uchastkada ishlatiladigan mehnat sarflari bilan aniqlanadi.