15.5.Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishning tanqidiy yo’nalishi Xalqaro mehnat taqsimoti tadqiqotlari bo’yicha tanqidiy yo’nalishning kelib chiqishi odatda argentinalik R.Prebish va amerikalik G.Zinger nomi bilan bog’lab tushuntiriladi. Ular haqiqatdan ham birinchi bo’lib xalqaro mehnat taqsimotining o’zaro foydali xarakteri to’g’risidagi tezisga qarshi chiqqan va sanoati rivojlangan mamlakatlar agrar mamlakatlar hisobiga boyib borishini ko’rsatib bergan tadqiqotchilar hisoblanadi. Lekin aynan shunday g’oyalarni boshqa atoqli iqtisodchilar – shvetsiyalik G.Myurdal, angliyalik T.Balog, frantsiyalik F.Perru, braziliyalik S.Furtado, amerikalik U.Lyuis va Xirshmanlar ham ilgari surgan. Bu iqtisodchilarning qiyosli ustunlik nazariyasiga tanqidi qarashlari asosan uning metodologiyasiga qaratilgan. Ularni mazkur nazariyadagi ikkita jihat qanoatlantirma-gan.
Birinchidan, qiyosli ustunlik nazariyasi muvozanatlik printsipi asosida qurilgan. Uning tarafdorlari tadqiqotida iqtisodiy jarayonlar mayatnik harakatiga o’xshatiladi, ya’ni muvozanat kuchlarining buzilishi ertami, kechmi uning avvalgi yoki ancha yuqori darajada qayta tiklanishi bilan tugallanadi. Haqiqatda esa unday emas, deb hisoblaydi yuqorida ko’rsatilgan iqtisodchilar va muvozanatlik yondashuviga kumulyativ (harakatning bir tomonga yo’naltirilishi) ‘rintsi’ini qarshi qo’yadi. “Agar bir omil o’zgarsa, - deb yozadi G.Myurdal, - unda ikkinchi bir omilda albatta o’zgarish bo’ladi. Natijada o’zaro ta’sir ko’rsatishning kumulyativ jarayoni kuchaydi... yoki qandaydir bir omilning o’zgarishi, qanday sababdan bo’lishidan qat’iy nazar, kumulyativ samaraning yal’i ta’siri tufayli barcha tizimni muayyan yo’nalishda harakatga keltiradi”. Boshqacha qilib aytganda, buzilgan muvozanat avtomatik tarzda qayta tiklanmaydi, balki namuvozanatlikni kuchaytiruvchi va tizimda sifat o’zgarishiga olib keluvchi kuchlarni kelitirib chiqaradi.
T.Balogning “Teng huquqli bo’lmagan sheriklar” asarida nomuvozanat-likning kuchayishi to’g’risida so’z yuritiladi. Unda xalqaro savdo jarayonida rivojlangan va qaloq mamlakatlar o’rtasidagi uzulishning kuchayib borishi, bunday savdo ishtirokchi mamlakatlar iqtisodiyotini o’zaro to’ldirib borishiga ta’sir ko’rsatmasligi, balki daromadlar va resurslarni jamg’arish va taqsimlash imkoniyatlaridagi kumulyativ tengsizlikning kuchayishini kelitirib chiqarishi ko’rsatib beriladi. Garchi xalqaro savdo natijasida jahon daromadlari ko’’ayib borishi mumkin bo’lsada, shunga qaramay, kambag’al hududlarning qoshshoqlashuvi kuchayib bormoqda. Ancha rivojlangan mamlakatlarga kelsak, savdo ularning resurslarini ko’’aytirib, ustunligini yana ham oshirmoqda.
T.Balogning mulohazalarini mantiqan oxiriga etkazgan S.Furtado hisobla-nadi. Uning fikriga ko’ra, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda tengsizlik huquqi shu darajaga borib etdiki, rivojlanayotgan mamlakatlarni xo’jalik sub’ektlari sifatida ga’irish biron ma’no kasb etishi qiyin. Xalqaro milliy kor’oratsiyalarning ‘aydo bo’lishi bilan qoloq mamlakatlar o’z mohiyatiga ko’ra iqtisodiy suverenligini yo’qotdi, jahon ka’italistik xo’jaligining “qaram ‘odsistemasiga” aylandi. Furtado qayd qilib o’tganidek: “Qoloq iqtisodiyotda rivojlanish ko’’incha xorijiy korxonalarning keng tarqalishiga bog’liq bo’ladi va shu ma’noda bunday rivojlanish “xalqaro” hisoblanadi. Ushbu xorijiy korxonalarning faoliyati ko’rila-yotgan podsistema tashqarisida qabul qilinadigan qarorlarga asoslanadi”.
Qiyosli ustunlik nazariyasi metodologiyasi tanqidining ikkinchi, asosiy yo’nalishi iqtisodiyotning ijtimoiy o’lchamiga qaratilgan. Xalqaro mehnat taqsimotining neoklassik kontse’tsiyasi tarafdorlarli ham, “mahsulotning hayotiy tsikl” nazariyachilari ham xo’jalik yuritishning ijtimoiy masalalarini nazardan chetda qoladirishgan. Ijtimoiy masalalar esa, tanqidiy yo’nalish vakillarining ta’kidlashicha, “sof iqtisodiy” faoliyatga o’ziga xos tarzda ta’sir ko’rsatadi. Yuqorida aytilganlarni U.Lyus quyidagi misolda tasdiqlab beradi.
Ikki mamlakat – rivojlangan va qoloq – tayyor mahsulot va xom ashyo ayirbosh qilya’ti deb faraz qilamiz. Agar “sof” neoklassik nazariya nuqtai nazaridan olib qarasak, unda ayirboshlash shak-shubhasiz o’zaro foydali deb tan olinadi. Lekin kam rivojlangan iqtisodiyotning o’ziga xosligini hisobga olib salgina o’zgartirish kiritsak, xulosa butunlay boshqacha chiqadi. Ko’’chilik qoloq mamlakatlarda juda ‘ast mehnat unumdorligiga asoslangan ancha ko’’ natural xo’jalik sektori amal qiladi. U erda ish haqi ‘ast bo’lganligi sababli ortiqcha ishchi kuchi eks’ort sektoriga doimo oqib o’tadi. Shuning uchun rivojlanayotgan mamlakatlar eks’ort sektorida unumdorlik qanchalik oshmasin, undagi ish haqi darajasi baribir natural xo’jalikdagi ‘ast mehnat unumdorligi bilan aniqlanadi. Modomiki es’ort sektor tadbirkor-larning foydasi, U.Lyus bo’yicha, xalqaro miqyosda tenglashar ekan, mehnat unumdorligining o’sishi natijalaridan rivojlangan mamlakatlar iste’molchilari foyda ko’radi. Birining ikkinchisi tomonidan eks’luatatsiya qilinishi ko’rinib turibdi.
Xo’jalikni boshqarishning ijtimoiy jihatlari tahlili, tanqidiy yo’nalish tarafdorlarining ta’kidlashicha, o’zaro tartib yondashuvini taqozo etadi, ya’ni iqtisodiy jarayonlarning huquqiy, siyosiy, madaniy an’analar, psixologiya va shu kabilar bilan o’zaro ta’sirini o’rganish talab qilinadi. Bunday metodologik ko’rsatma ba’zi bir ijobiy natijalarga erishishga imkon berdi. Masalan, mustamlaka-chilik hukmronligi va mustamlakachilikning emirilishi davridagi jahondagi yetuk mamlakatlar siyosatini konkret tadqiqot qilish asosida G.Myurdal, F.Perru va ularning hamkasblari qaram mamlakatlarda aniq maqsadga yo’naltiril-gan asimmetrik (muvozanat buzilgan) iqtisodiyotni shakllantirish mexanizmini ochib berdi va shu bilan “uchinchi dunyodagi” og’ir, mushkul ahvol uchun javobgarlikning bir qismi kimning bo’yniga tushishini ishonarli qilib ko’rsatib berdi.
G.Zinger, T.Balog, S.Furtadolarning “namoyish samarasi” atalmish tahlili o’zaro tartib yondashuvini unumli qo’llashga yana bir misol bo’la oladi. Bu iqtisodchilarning kuzatishi bo’yicha, qoloq mamlakatlarga eks’ort qilinayotgan tovarlar bu yerda nafaqat iste’mol buyumlari vazifasini o’taydi, balki yuqori rivojlangan mamlakatlar turmush tarzi to’g’risida axborot tarqatish vazifasini ham o’taydi va bu mahalliy aholining ancha boy qatlamiga “namoyish ta’sirini” o’tkazadi. Yer egalari, burjuaziya va amaldorlar rivojlangan mamlakatlarning iste’mol andozalarini qabul qilishga kirishadi. Natijada avvalari ko’’ daromad egalarining iste’moli uchun im’ort qilinadigan tovarlar endi mahalliy sanoat tomonidan ishlab chiqarilishi kuchayadi. Shu bilan zaruriy buyumlarni ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan ka’ital qo’yilmalari qisqaradi. Nega bunday jadal “rivojlanish” ko’pincha aholi turmush darajasining pasayishiga olib kelishi shunday ko’rinib turibdi.
Tanqidiy yo’nalish vakillari qiyosli ustunlik nazariyasining kamchiliklarini ishonarli qilib ko’rsatib bersada, ular mazkur nazariyaga qarshi muqobil raqobatbob nazariya tavsiya eta olmadi. Ularning batafsil ishlab chiqilgan kontse’tsiyasi bo’lmaganligi sababli, ulardan faqat ayrim metodologik element-larni, nazariy g’oyalarni olish mumkin. Masalan, G.Zinger bo’yicha, xom ashyo va mehnatni iqtisod qiluvchi yangi texnika yuqori rivojlangan mamlakatlar muammosini yechish uchun mo’ljallangan. Demak, uni rivojlanayotgan mamlakatlarda qo’llash, ularning manfaatlariga javob bermaydi.
