Darslik toshkent – 2018 AsatullaevX., Allaberganov Z., Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Darslik. T.:, 2018, bet

Rikardo, Smit va savdo asoslari
Biz qiyosiy ustunlik nazariyasi ichki yoki xalqaro savdoning rivojlanishida va bozor iqtisodiyotini taraqqiy etishiga kuchli turtki bo’lganligini, bunday tashkiliy tarkib ostida kishilar o’zlarining shaxsiy manfaatlarini ko’zlab ixtiyoriy, o’zaromanfaatli ayirboshlashda qatnashishlarini va bu butun jamiyatga naf keltirishini ko’rdik. Boshqa tomondan, qiyosiy ustunlik nazariyasining vujudga kelishi iqtisodiyot nazariyasining rivojlanishiga va shunday qilib bizning iqtisodiyotni tushunishimizga ko’roq to’siq bo’ldi. Chunki Rikardoning qiyosiy ustunlik nazariyasi kishilarning va mamlakatlarning nisbiy unumdorligi aniq va o’zgarmaydi degan tahminga asoslanadi. Iqtisodchilar bunday belgilangan ma’lumotlarni “tashqi”, “ekzogen” deb atashadi va bu bilan ularning qiymati aniq model tarkibidan tashqarida ekanligini ko’rsatishadi. Qiyosiy ustunlik nazariyasi savdodan olish mumkin bo’lgan afzalliklarni ko’rsatadi.
Biz Adam Smitning ochiq va erkin savdoning foydaliligi to’g’risidagi argumentlarini tadqiq qilganimizda uning mutloq ustunlik nazariyasi asosida vaqt o’tishi bilan mehnat taqsimoti unumdorlikni oshishiga olib keladi degan g’oyasini topdik, bunda statik (o’zgarmas) emas, balki dinamik (o’zgaruvchan) ssenariy yotibdi. Smitning tushunchalarini qo’llaydigan bo’lsak, ya’ni ixtisoslashuv va mehnat taqsimoti yuqori unumdorlikka olib keladi, bugun ikki mamlakat qiyosiy ustunlikni ko’rsatmayapti, lekin ishlab chiqarishning aniq jarayonlariga ixtisoslashuv orqali ma’lum vaqtdan keyin qiyosiy ustunlikni rivojlantirishlari mumkin. Masalan, 5.6 jadvalda Angliyada ham, Portugaliyada ham qiyosiy ustunlik yo’q, ya’ni savdo uchun hech qanday asos mavjud emas. Agar Portugaliya vino ishlab chiqarishga ixtisoslasha boshlasa va bundan ko’payotgan foydani yig’sa, bu xolda uning o’rtacha xarajatlari ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan kamayadi va Portugaliyaning muqobil xarajatlari Angliyanikidan farq qila boshlaydi, shunday qilib savdo uchun asos vujudga keladi.
Shunday qilib, Angliyada 1800-yillarda rivojlangan, savdo ekzogen o’zgaruvchi bilan aniqlanadi deb taxmin qilgan qiyosiy ustunlik nazariyasi Adam Smitning qimmatli tadqiqotini oxirigacha ishlanmay qolganligiga olib keldi. Faqat XX asrning ikkinchi yarmida iqtisodchilar savdo nazariyalarini ishlab chiqa boshladilar, bunda o’sib boruvchi daromadlikning endogen aniqlovchilari paydo bo’la boshladi.
Smit va Rikardoning savdo asoslarini tushinishlaridagi tafovutlar ularning uslubiy yondoshuvidagi farqlar bilan izohlanadi. Kirish qismida biz pozitiv, normativ iqtisodiy nazariya va iqtisodiyot san’ati o’rtasidagi farqlarni ko’rsatib bergan edik. 4-bobda Adam Smit iborali, so’z orqali tahlilning ustasi ekanligi va shu asosda u iqtisodiy siyosat bo’yicha takliflarni ishlab chiqgani ta’kidlab o’tilgan. Rikardo esa Smitga qaraganda abstrakt uslubiyoti bilan iqtisodiyot nazariyasining san’atini juda yaxshi egallagan. Rikardo Britaniya qishloq xo’jaligini himoya qilayotgan iqtisodiy siyosatning oqibatlaridan xavotirda edi. Qiymatning mehnat nazariyasidan va boshqa ahamiyatli qarashlaridan foydalanib u Britaniya qishloq xo’jaligini himoya qiluvchi don to’g’risidagi qonunlar foydani kamayishiga, kapital jamg’arilish va iqtisodiy o’sish sur’atlari pasayishiga olib keladi degan xulosaga keldi. Rikardoni fikri bo’yicha, erkin savdoni o’zi yaxshi siyosat. Uning qiyosiy ustunlik modeli abstrakt edi va matn bilan to’liq asoslanmagan edi. U model bo’yicha erkin ixtiyoriy ayirboshlashlar davlatning iqtisodiy xissasini kengaytiradi deb xulosaga kelish mumkin. Smit va Rikardo keltirgan misollardan ko’rinib turganiday iqtisodiy siyosat san’ati turli uslubiy ko’nikmaga ega bo’lgan iqtisodchilar tomonidan o’zlashtirilishi mumkin⁷⁹.