Дарс мавзуси: Сайёҳлик хизмати туристик маҳсулотнинг қисми

2. Ekskursiya olib borishning maxsus metodik usullari 

 

Yuqorida  ko‘rib  chiqilgan  metodik  usullar  ekskursiyani  olib 

borishning  asosiy  usullari  hisoblanadi,  lekin  ular  hammasi  emas.  Gid 

qanchalik  malakali  bo‘lsa,  ekskursiya  maqsadiga  erishish  uchun  u 

shunchalik ko‘p metodik usullardan foydalanadi. Bunday  samarali usullar 

quyidagilar: 

Voqea qatnashuvchilari bilan uchrashuv- bunda yozuvchilar, shoirlar, 

olimlar,  mehnat  va  urush  qahramonlari  jalb  etiladi.  Uchrashuvlar 

ekskursiyani bezaydi va uni yanada qiziqroq bo‘lishiga olib keladi. Lekin 

bunday  uchrashuvlar  mantiqan  asoslangan  va  yaxshi  tayyorgarlik 

ko‘rilgan,  ko‘riladigan  savollar  aniq  belgilangan  bo‘lishi  kerak. 

Uchrashuvlar albatta, ekskursiya mavzu va maqsadiga mos bo‘lishi, uning 

tarkibiy  qismiga  aylanishi  lozim.  Uchrashuvga  taklif  qilinganlar  chiqishi 

uzoqqa cho‘zilmasligi va gid bergan malumotlarni qaytarmasligi zarur. 

Uchrashuv paytida qo‘llaniladigan  metodik usul bu suhbatdir. Suhbat- 

taklif  etilgan  mehmonning  kichik  chiqishidan  so‘ng  boshlanadi.  Suhbat 

murakkab  metodik  usuldir  va  agar  u  gid  tomonidan  boshqarib  borilmasa, 

kutilgan  natijani  bermasligi  va  hatto  ekskursiya  jarayonini  buzishi 

mumkin. 

---

 

30 

Ovoz  yozish  tasmalarini  eshitish-  bu  metodik  usulni  gidlar  o‘z 

tajribalarida  tez-tez  qo‘llaydilar.  Mashhur  yozuvchi,  shoir,  bastakorlar 

hayoti  va  ijodiga  bag‘ishlangan  adabiyot  va  sanat  mavzusidagi 

ekskursiyalarda,  ular  yashab,  ijod  qilgan  joylar  tomosha  qilinayotganda 

asarlaridan  parchalar  qo‘yib  eshitiladi.  Lekin  bu  ham  uzoq  davom 

etmasligi va mantiqiy davomiylikni buzmasligi kerak. 

Rituallardan  foydalanish  metodida  sayyohlar  urush  bo‘lib  o‘tgan 

joylarni  ,  qabristonlarni,  muqaddas  olovni  ziyorat  qilganlarida  bir  daqiqa 

sukut  saqlab,  u  yerga  gullar  qo‘yadilar,  motamsaro  kuylar  eshitadilar, 

posbonlar harakatini kuzatadilar, halok bo‘lganlarni xotirlaydilar. 

Bu ritual o‘zining tarbiyaviy ahamiyatiga ega bo‘lishi uchun gid guruh 

bilan oldindan tushuntirish ishlarini olib borishi kerak. Gid sayyohlarga bu 

marosimning muhimligini ishontirsagina uni o‘tkazish mumkin. 

Tadqiqot  metodidan  gidlar  bolalar,  yoshlar  guruhi  bilan  ishlaganda 

foydalanadilar.  Bu  yerda  guruh  bilan  kichik  tadqiqot  ishlarini  olib 

borishiga  to‘g‘ri  keladi,  natijada  esa  gid  aytganlari  tasdiqlanishi  kerak. 

Masalan,  botanika  bog‘ida  daraxt  halqalarini  sanab  chiqish  orqali  uning 

yoshini  aniqlash.  Daryodagi  suv  oqimi  tezligini  oddiy  cho‘p  bilan 

hisoblash. 

Yemelyanov  o‘z  kitobida  tadqiqot  usuliga  quyidagi  misolni  keltiradi: 

Armanlarning  yodgorligi  hisoblanmish  Zvartnots  cherkovida  tadqiqot 

usulidan  foydalanish  mumkin.  U  yerda  joylashgan  quduqlar  chuqurligini 

yoqilgan  qog‘ozni  tashlash  orqali  bilish  mumkin.  Yorug‘likda  quduqning 

devorlari ham ko‘rinadi. 

Ishlab  chiqarish  korxonalarida  tashkil  etilgan  ekskursiyada  ham 

bolalar  korxonada  malum  vaqt  mobaynida  necha  turdagi  mahsulot  ishlab 

chiqilayotganini kuzatadilar.Bu usul sayyohlarni faolroq bo‘lishga undaydi 

va shu bilan ekskursiya qiziqarliroq  o‘tadi. 

 Savol-javob  metodik  usuli  bu  auditoriya  etiborini  jalb  qilish 

maqsadidagi  maxsus notiqlik (oratorlik)  metodidir. Gid nutqi ham rasmiy 

chiqishlar tarkibiga kiradi va o‘zining maxsus xususiyatlariga ega. Har bir 

notiqlik  nutqi  eshituvchilarga  chiqish  mavzusini  anglashga,  o‘rganishga 

qiziqish  uyg‘otishi  kerak.  Ekskursiya  mazmuni  qiziqarli  bo‘lsagina  u 

eshitiladi.  Ammo  notiqlik  sanati  qanchalik  qiziqarli  bo‘lmasin  baribir 

odamning  eshitish  qobiliyati  asta-sekin  pasayadi.  Buni  gid  ham  juda 

yaxshi  biladi.  “Zaiflashgan  etibor”  bilan  kurashish  uning  asosiy 

vazifasidir. Gid diqqat etiborni saqlab qolish yo‘llarini mohir notiq sifatida 

bilishi  kerak.  Diqqat  e’tiborni    aktivlashtirish  yo‘llaridan  biri  bu  savol-

javob usulidir. 

---

 

31 

Gid  auditoriyaga  mavzu  bo‘yicha  savol  beradi,  bir  ozdan  so‘ng  o‘zi 

yana shu savollarga javob beradi. Bu bilan u sayyohlarga ikkilanish hissini 

paydo  qiladi,  ularni  aniqlab,  tegishli  xulosalarga  keladi.  Masalan:  Nima 

deb  o‘ylaysiz,  shu  bino  qanaqa  memoriy  uslubga  tegishli?  Mazkur  voqea 

ushbu tarixiy davrga qanday rol o‘ynaydi? 

Tabiiyki,  gid  berilgan  savollarga  hamma  vaqt  ham  javob  kutmasligi 

kerak. Uning o‘zi bu savollarga to‘liq javob beradi. Lekin savol sayyohlar 

e’tiborini muammoga qaratadi, qiziqishni shakllantiradi, diqqatni jamlaydi.