Daromad manbalari

 
 
3.BOZOR SIG‘IMI VA NARX SIYOSATI 
Biznes-go`ani texnik-iqtisodiy asoslash biznes-rejadan farq qiladi. Uni amalga 
oshirish uchun sanoat va bozorni tahlil qilish, moliyaviy ko‘rsatkichlarni tahlil 
qilish, mahsulot yoki xizmatlarni amalga oshirish imkoniyatini baholash
lozim. Tahlilda biznes muhitining qulayligi ham o`rganiladi. Jumladan, 
makrodarajada biznes muhiti tahlil qilinganda, ijtimoiy-madaniy ta`sir omillari,
texnologik omillar, demografik omillar, iqtisodiy omillar, siyosiy va huquqiy 
omillar, global omillar tahlil qilinadi. O`rin bosuvchi tovarlar, xaridorlar hamda 
xomashyo yetkazib beruvchilar tahlil qilinadi.
Bozor tahlil qilinganda, ikkita asosiy jihatga alohida ahamiyat qaratish 
lozim. Birinchidan, bu bozor qanchalik jozibador, ikkinchidan korxona uchun 
qulay va eng asosiysi, foydali modelmi?
Shuningdek, quyidagi savollarga javob topish lozim:

Bozor (sanoat) hajmi qanchalik katta? Bozor hajmi qanchalik tez
oshib bormoqda? Bozor yoki mazkur kategoriya qanchalik daromadli?

Bozor (sanoat)ning foyda marjasi qanchalik yuqori? Mazkur bozor
yoki sanoatning mahsulotlari xaridorlar uchun qanchalik muhim?

Bozordagi yangi trendlar qaysi tomon ketmoqda?

Bozor qanday muammo yoki xavf-xatarlar bilan to`qnash kelmoqda? 

---


Bozor qanchalik raqobatchilar va xaridorlar bilan to`la? Bozor 
yangimi (yoshmi) yoki eskimi (voyaga yetgan)?
Bozordagi mavjud raqobatchilar tahlil qilinganda, quyidagi hollar ijobiy deb 
baholanadi:
─ raqobatchilar soni juda ko`p bo`lsa yoki uning aksi juda kam bo`lsa;
─ raqobatchilar hajm va quvvatda bir xil bo`lmasa;
─ bozor hajmi tez o`sayotgan bo`lsa;
─ bozorda mavjud mahsulot yoki xizmatdan farqli mahsulot sotish
imkoni bo`lsa.
Xomashyo yetkazib beruvchilar xarid kuchi ham tahlil qilinishi lozim.
Xomashyo yetkazib beruvchilar xarid kuchi yuqori bo`lsa, bu bozorning 
jozibadorligi shunchalik past hisoblanadi. Agar bozorda:
─ xomashyo yetkazib beruvchilar soni ko`p bo`lsa;
─ ularga o`rin bosuvchi bo`lsa;
─ o`rin bosuvchiga o`tish xarajatlari kam bo`lsa;
─ xomashyo yetkazib beruvchilarning ulushi tayyor mahsulot tannarxidagi
ta‟siri kam bo`lsa, bu bozor jozibali hisoblanadi.
Xaridorlar soni kam va xaridorlarning boshqa mahsulotga ko`chib o`tish
xarajati kam bo`lsa, bunday bozorda xaridorlarning xarid kuchi yuqori 
hisoblanadi.
Agar bozorda:
─ boshqa mahsulotga ko`chib o`tish xarajati yuqori bo`lsa;
─ xaridorlar soni ko`p bo`lsa;
─ xaridor farqlanuvchi o`zgacha mahsulotni xohlasa;
─ xaridorning ishlab chiqaruvchilarni taqqoslovchi ma‟lumotlarga erishish
imkoniyati bo`lmasa, bu sanoat yoki bozor jozibali hisoblanadi.
Yangi raqobatchilarning kirish xavfi yuqori bo`lsa, bu sanoat yoki
bozorga qiziqish past bo`ladi. Agar sanoat yoki bozorda:
─ miqyos samarasi (economy of scale) ustunligi bo`lmasa;
─ sanoat yoki bozorga kirishda katta kapital investitsiya talab etilmasa;

---

─ tannarxdagi yetakchilik korxonaning hajmiga bog„liq bo`lmasa;
─ xaridorlar mavjud brendlarga loyal (sadoqatli) bo`lmasa;
─ hukumat qonunlar bilan mazkur bozorga kirishda huquqiy to`sqinliklar bilan
himoyalamagan bo`lsa, bu sanoat yoki bozorga kirish oson kechadi.
O`rin bosuvchi tovarlarning xavfi yuqori bo`lsa, bu sanoat yoki bozor jozibali 
hisoblanmaydi. Jozibali bo`lishi uchun:
─ o`rin bosuvchi mahsulotlarning sifati mavjud mahsulotnikiga mos 
kelmasligi;
─ o`rin bosuvchi mahsulotlarning narxi mavjud mahsulotnikidan keskin arzon 
bo`lmasligi;
─ o`rin bosuvchi mahsulotlar mavjud mahsulotning barcha qiymati va
funksiyalarini o`zida jamlamagan bo`lishi;
─ boshqa mahsulotga ko`chib o`tish xarajati yuqori bo`lishi lozim.
Biznes-modellarni har xil usullarda shakllantirish mumkin. Masalan, odatda, 
biznes-modellar quyidagilardan tarkib topadi:
─ maqsadli xaridorlar guruhi kimligi, ularga qanday yetishish mumkinligi;
─ xaridor uchun qiymat (qadrlilik) taklifi (customer value proposition);
─ farqlilik jihati (point of differentiation);
─ narx siyosati;
─ sotish jarayoni;
─ distributsiya (taqsimot) tizimi;
─ xaridorlar bilan ishlash (quvvatlash, xizmat ko`rsatish). 
Narx bozor kategoriyasi bо‘lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beruvchi
munosabatlarni anglatadi. Narx nazariy jihatdan tovar qiymatining puldagi
ifodasi, qiymatining bozordagi kо‘rinishidir. Narx barometr singari bozor holatini 
kо‘rsatib turadi, narx pasayib ketsa tovar bozori kasodga uchragan buladi, tovar 
nafsiz bо‘lib, uni boshqa tovar bilan almashtirish yoki uning sifatini tubdan
yaxshilash zarurligi pul tarkibiga qо‘iladi. Narxning iqtisodiy mazmunini uning 
funksiyalari kо‘rsatib beradi. Narx nimaga tegishli bо‘lishidan qat’iy nazar (tovar, 
xizmat) besh asosiy funksiyani bajaradi:

---

1. Bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi 
2. Hisob-kitob, о‘lchov funksiyasi 
3. IqtisodiY tartibga solish 
4. Raqobat vositasi funksiyasi 
5. Ijtimoiy himoya funksiyasi 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxning quyidagi turlari mavjud:
1. Demping narx 
2. Nufuzli narx 
3.Milliy narx 
4. Arzonlashtirilgan narx 
5. Jax.on narxi 
6. Yashirin narx 
7. Erkin narx 
8. Standart narx 
9. Kontrakt (ulgurji) narx 
10. Chakana narx 
11. О‘zgaruvchan narx 
12. Limit narx 
13. Muvozanat narx 
Bozor narxining asosiy xususiyatlari ularning doimo о‘zgarib turish
qobiliyatidir. Narxlar hech qachon sababsiz о‘zgarmaydi. Yuqori narxlar esa 
yuqori si fatli, yangi iste’mol qobiliyatiga ega tovarlarga belgilanadi. Tovarning 
raqobatbardoshligi va bozordagi о‘rni narx darajasiga bog‘liqdir.
Narx belgilash maqsadlari: bozor ulushini kо‘paytirish, qisqa vaqtda eng 
kо‘p foyda olish, yuqori foyda meyorini uzoq muddat saqlab qolishdan iborat.
Birlamchi narxni aniqlashga vaqt buyicha narx darajasini aniqhisoblash ta’sir etadi.
Bu hisoblash bozor segmentiga, tovarning yashash davriga, talab va taklifning 
potentsial miqdoriga bog‘liq. Marketingda tovar siyosati ijtimoiy tovar ishlab 
chiqarishning barcha bosqichlari, yangi ishlab chiqarish, taqsimlash, almashuv 
va iste’molchining о‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda yuritiladi.

---

Narx bajaradigan ba’zi vazifalarni kо‘rib о‘tamiz: avvalo narxlar ishlab 
chiqarish va iste’moldagi о‘zgarishlardan xabar beradi. Narxlar fakat 
iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi о‘zgarishlardan ham darak beradi.
Narxlarning boshqa muhim vazifasi ishlab chiqaruvchilar va 
iste’molchilarni rag‘batlantirishdir. Narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan
mahsulot miqdorini kо‘paytirishgina emas, balki ishlab chiqarishning eng tejamli 
usullaridan foydalanishni ham rag‘batlantiradi. Narxlarning uchinchi vazifasi
ikkinchisi bilan chambarchas bog‘liq. Bu daromadlarnig taqsimlanishidir. Tovar 
ishlab chiqarish sharoitida xо‘jalik faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar 
ular о‘z shaxsiy yoki ishlab chiqarish iste’mollarini kо‘plab sotadigan yoki 
sotib oladigan tovar va xizmatlarning narxlariga bevosita bog‘liq.
Narxlarning tо‘rtinchi vazifasi alohida korxonalar va xо‘jalik sohalariga 
ishlab chiqarish omillarini taqsimlashdir. Marketologlar bir qator turli-tuman
narxlarni tadqiq etadilar, sо‘ngra har bir narx uchun zaruriy hajmlar qiyoslanadi. 
Raqobat napx siyosatida muhim barometr bо‘lib xizmat qiladi. Korxonalarning 
narx siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublariga bog‘liq tо‘rt bozor tyrini 
ajratish mumkin: sof raqobat, monopolistik raqobat, oligopolistik raqobat sof 
monapoliY. Asosan narxni о‘zgartirish yuli bilan talabga ta’sir etish raqobatning 
narx bilan bog‘liq usullarini yaratadi. Narx bilan bog‘liq bо‘lmagan raqobat 
usullarida firmalar о‘z mahsulotining о‘ziga xos xususiyatlariga zо‘r beradi,
mahsulot sotish, tovarlar harakati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi
marketing qismlariga katta e’tibor beradi.
Bozorda narx uch guruxdagi omillar natijasida shakllanadi:
1. Talab omillari (bozorda о‘xshash tovarlar mavjudligi va ularga bо‘lgan
narxlar bozorga kirish xaridorlar daromadlari, xaridor talablari, talabga 
yunaltirilgan narx).
2. Xarajat omillari (ishlab chiqarish harajatlari, marketing harajatlari, foyda).
3. Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan о‘xshash import tovarlari, 
raqobatchilar tovarlarining narxini bilish.
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat:

---

- narxlashtirish masalasi quyiladi;
- talabi aniqlanadi;
- xarajatlari baxolanadi;
- raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi;
- narxni shakllantirish uslubi tanlanadi;
- oxirgi natijaviy narx belgilanadi.
Bozor tez о‘zgarib boradi va shunga kо‘ra har bir mahsulot ham о‘z yashash 
davrini ham о‘taydi. Shu vaqt davomida firmalar doimo narxlarga 
о‘zgartirishlar kiritadi.
Yangi mahsulotga narx belgilash eng jiddiy bosqichlardan biridir. Yangi 
mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar bozordagi talab darajasi, 
raqiblar harakati hali yetarli darajada ma’lum emas.
Narx belgilashning qiyinligi, muayyan darajada mahsulotning yangilik darajasiga 
ham bog‘liq. Bu daraja esa uchga bо‘linadi:
- eng yangi mahsulot;
- texnikaviy ilg‘or mahsulot;
- original bо‘lmagan (yangi taqlidiy) va о‘rinbosar mahsulotlar.
Savdo-sotiq faoliyatida marketing mutaxassislari uchun narx belgilashning ikkita 
asosiy siyosati mavjud, bu “qaymog‘ini olish” va “kirib olish” siyosatidir.
Qaymog‘ini olish siyosatida avvalo tovar narxi ishlab chiqarish narxidan 
ancha yuqori belgilanib, asta-sekin uni tushirib boradi. Qaymogini olish
siyosatidan aksariyat bozorga yangi mahsulotni joriy etishda foydalaniladi. Bunda 
narx biror-bir yuqori darajada belgilanadi, mahsulot esa segmentlash natijasida 
asosiy deb e’tirof etilgan bozorda sotiladi. Bozor tyyinishidan sо‘ng 
iste’molchilarni jalb etish maqsadida narx pasaytiriladi. Shunday usul bilan tо‘liq 
daromad eng kо‘p miqdorga yetkaziladi. Shu sababli yagona yо‘l tovar sotish 
bozorlarini kengaytirish, yangi segmentlar izlashdir.
“Qaymog‘ini olish” va "Kirib olish" siyosatlari narx belgilashning favqulodda 
namoyon bо‘lishi hisoblanadi. Uning birinchisi-qimmat narxlar, ikkinchisi - arzon 
narxlar strategiyasidir.