Дарё системаси, гидрографик тўр

Дарё ҳавзасининг табиий­географик хусусиятлари

• Дарё ҳавзасининг тупроқ ва ўсимлик қоплами. Ҳавзада ҳосил бўлган сувнинг шимилиш жадаллиги, дарёга тушадиган оқизиқлар миқдори ва уларнинг йириклик даражаси дарё ҳавзасининг тупроқ қоплами билан боғлиқдир.
• Ўсимлик қоплами эса ҳавзадан бўладиган буғланиш миқдорига таъсир қилади.
• Ўсимлик турига боғлиқ тарзда айрим ҳолларда (қамиш, бордон) буғланишни жадаллаш­тириши, айрим ҳолларда (ўрмонлар) эса камайтириши мум­кин.
• Ўсимлик қоплами дарё ҳавзасида ер сиртидан бўладиган ювилиш миқдорини кескин камайтиради.

Дарё ҳавзасининг табиий­географик хусусиятлари

• Дарё ҳавзасининг гидрографияси. Дарё ҳавзасида жойлашган кўллар, ботқоқликлар, музликлар дарё оқимига ҳар томонлама таъсир кўрсатади.
• Бу таъсирни ўрганиш учун ҳавзанинг ботқоқланганлик (Кб = fб/F), кўлланганлик (Кк=fк/F) ва ўрмон билан қопланганлик (Кў=fў/F) коэффициентларидан фойдаланилади.
• Ифодадалардаги fб, fк, fў-мос равишда, умумий майдон (F) нинг ботқоқлик, кўллар ва ўрмонлар эгаллаган юзаларидир.
• Маълумки, дарё ҳавзасида кўлларнинг мавжудлиги оқимни йил давомида бир текис тақсимланишига таъсир этади.
• Ботқоқликлар, ўрмонлар эса дарё оқимига янада кучлироқ ва мураккаброқ таъсир кўрсатади.

Дарё ҳавзасининг табиий­географик хусусиятлари

• Дарё ҳавзасида инсон томонидан амалга ошириладиган турли тадбирлар ҳавзанинг табиий­-географик шароитига ва бу ҳолат ўз навбатида унинг гидрологик режимига сезиларли таъсир кўрсатади.
• Инсоннинг хўжалик фаолияти дарё ҳав­засида маълум майдонларни шудгорлаш, ўрмонзорлар барпо этиш ёки уларни йўқ қилиш, селхоналар ва сув омборларини қуриш, сувнинг маълум қисмини суғоришга олиш, оқава сувларни дарёга ташлаш кабиларни қамраб олади.

Синов саволлари

• Дарёга таъриф беринг.
• Бош дарё қандай белгилари билан ажралиб туради?
• Океан ва континент дарёларга мисоллар келтиринг.
• Дарё системаси нима?
• Гидрографик тўр дейилганда нимани тушунасиз?
• Дарё узунлиги бўйича қандай қисмларга бўлинади?
• Дарёларнинг юқори оқимига хос бўлган хусусиятларни эсланг.
• Дарё дельтаси қандай ҳосил бўлади?
• Сувайирғичлар таърифини эсланг.
• Жаҳон сувайирғич чизиғининг йўналишини картадан кўрсатинг.
• Дарё ҳавзаси ва сув тўплаш майдонининг таъриф­ларини эсланг.
• Маълум бир дарё ҳавзасига хос бўлган алоҳида хусу­сиятлар қандай табиий­-географик омиллар билан аниқ­ланади?
• Дарё ҳавзасининг географик ўрнини аниқлашда нима­ларга эътибор берилади?
• Дарё ҳавзасининг иқлим шароити қандай омиллар таъсирида намоён бўлади?