Дала экинларининг асосий зараркунандалари

Самарқанд лавлаги узунбуруни
Temnorrhynus brevirostris Gyll.
Зарари. Қўнғиз лавлагининг баргини, личинкалари эса илдизини еб шикастлайди. Натижада ўсимлик ўсишдан орқада қолади, кўпгина майсалар қуриб нобуд бўлади. Масалан, 1951 йилда Қирғизистоннинг шимолига экилган лавлагиларнинг 45—57 %, 1952—1953 йилларда эса лавлагиларнинг ҳатто 88—93 % и шикастланган эди. Зараркунанданинг бу тури Самарқанд вилоятида, айниқса Булунғур туманида лавлагига анча катта зиён етказди.
Тарқалиши. Самарқанд лавлаги узунбуруни Марказий Осиёда, Европанинг жанубида ва Паластинда учрайди.
Таърифи. Бу узунбурун—қўнғизнинг бўйи 11—14 мм, танаси чўзиқ, қанотустлигининг таг томони орқасининг олдидан сал кенгроқ бўлади; орқасининг олди гавда энидан деярли икки марта узун бўлиб, қоқ ўртасида билинар-билинмас қирраси бор. Хартуми калта. Кейинги оёғининг иккинчи бўғими учинчи бўғимидан узунроқ. Қўнғиз қора тусда бўлиб, оч кул тус тукчалар ва кул тус қобиқчалар билан қопланган. Қанотустлиги, таг томонининг ён четлари оқ туклар билан қалин қопланган. Қорнининг ост томонидаги биринчи ва иккинчи бўғими ўртасида биттадан, учинчи ва тўртинчи бўғими ўртасида учтадан доғ бўлади. Тухуми калта овал шаклда, оч-сариқ тусда бўлиб, бўйи 1 мм келади. Личинкаси вояга етганда бўйи 13 мм га етади; оқ рангда, тухумдан янги чиққани сарғиш тусда, боши оқ сариқ, икки ёни қўнғир рангда, танаси ёйсимон эгилган бўлиб, оёғи бўлмайди. Бошининг икки ёнида саккизтадан, пешонасида 10 та, устки лабининг ўртасида саккизта қил бўлади. Устки жағининг юқорисида биттадан тишча бор; орқа чиқарув тешиги тўрт чокли. Ғумбагининг бўйи 11—14 мм, туси оқ, қорин сегментининг орқа томонида кундаланг қатор ҳосил қилиб жойлашган йўғон тиканлари бўлади. Қорнининг охирги сегментининг ост томонида иккита тикани бор.
Ҳаёт кечириши. Бу зараркунанда лавлаги пайкалида ва ишланмаган участкаларда, айниқса ёввойи исмалоқ ўсган ерларда тупроқнинг устки қатламида имаго (вояга етган) стадиясида қишлайди. Эрта кўкламда (март—апрел ойларида) қишлов жойидан қўнғиз шаклида чиқиб, асосан ёввойи исмалоқ ўтига йиғилади.
Бу зараркунанда лавлагини уруғдан кўкариб чиқиши биланоқ шикастлай бошлайди. Самарқанд лавлаги узунбурунининг тухум қўйиши эрта кўкламдан июн ойигача давом этади, шундан кейин қишлаб чиққан узунбурун ўлиб кетади. Бу зараркунанда тухумини исмалоқ лавлаги ва бошқа шўрагулли ўсимликларнинг уруғпалла баргига ва чин баргига битта-биттадан қўяди. Битта узунбурун нечта тухум қўйиши ҳозирча аниқ эмас. Тухумдан 8—14 кун ичида личинка чиқади. Тухумдан чиққан ёш личинкалар барг этини еб яшайди, бир-икки кун ўтгач баргдан ерга тушади ва ўсимликнинг асосий илдизини шикастлаб тобора тупроққа чуқурроқ киради.
Бу зараркунанданинг личинкалик даври 2—2,5 ой давом этади. Июн ойида личинкалар ёппасига ғумбакка айланади.
Янги авлоднинг дастлабки қўнғизлари июн ўрталарида кўрина бошлайди; июн охирида эса кўплаб пайдо бўлади. Қўнғизлар тупроқдан ташқарига чиқмай ва озиқланмай қишлайди. Зараркунанданинг генерацияси бир йилга чўзилади.
Самарқанд лавлаги узунбуруни ўзининг ҳамма ривожланиш стадиясида замбуруғ касаллиги—яшил ва оқ мюскардина касаллиги дастидан қирилиб туради. Қирғизистоннинг шимолида бу зараркунанданинг кўпгина тухуми яйдоқчи (тухумхўр) томонидан йўқ қилингани аниқланган (Бруннер).
Кураш чоралари. Бунга қарши кураш лавлагининг оддий узунбурун қўнғизига қарши курашдан фарқ қилмайди. Агротехник тадбирлардан алмашлаб экиш усулини жорий этиш ва лавлаги пайкали теварагидаги шўрагулли ёввойи ўтларни йўқотиб туриш жуда муҳимдир.