Дала экинларининг асосий зараркунандалари

Акация битини ҳам кўчмайдиган бит деб ҳисоблар эдилар. Бироқ, акация дарахтида қишлайдиган тухум қўювчи битлар борлиги аниқланиши муносабати билан, бу битни факультатив кўчувчи бит деб ҳисоблашимиз керак. Оқ акациянинг ватани ҳисобланган Шимолий Америкада акация битининг асосий ўсимлиги оқ акация бўлгани учун бу бит бошқа мамлакатларга Шимолий Америкадан ўтган деб гумон қилинади (Рекач). Европа ва Осиёда акация бити оқ акацияни ўстира бошлашдан анча илгари пайдо бўлганлиги сабабли, у оралиқ ўсимликларда қишлашга мослашиб олган. Бу битнинг келиб чиқиши тўғрисидаги масалани ҳозирча, ҳеч бўлмаганда A. laburni Kltnb. ҳамда A. medicaginis Koch номли турларнинг тарқалиш доираси (ареали) аниқлангунча етарли даражада аниқланмаган деб ҳисоблашимиз ва қўшимча биологик текширишларни давом эттиришимиз лозим.
Бу бит ҳаммахўр бўлиб, Марказий Осиёда 60 тадан кўпроқ ем-хашак ўсимликларида, айниқса дуккакли ўсимликларда озиқланади (Невский, Давлатшина). У, эрта кўкламдан бошлаб асосан бедада ва ёввойи ҳолда ўсаётган баъзи дуккакли ўсимликларда урчийди, кейинчалик беданинг биринчи ўрими даврида бошқа ўсимликларга, шу жумладан ғўзага ва айниқса оқ акацияга ҳам ўтади. Бу битлар бир ойга яқин акацияда озиқланади, ёш новда ва баргларда кўплаб урчийди. Кунлар исиб новдалар дағалланиши билан бошқа ўсимликларга, шу жумладан ғўзага ва қайтадан бедага жойлашиб олади.
Плотников бити—тўғри кўчманчи бўлиб, ғўза ва жузғундан ташқари, бодринг, помидор, кунгабоқар, гулхайри, олабута ва айниқса Peganum harmala L. номли бегона ўтда яшайди. Жузғун (Calligonum L.) бу бит учун асосий ўсимлик ҳисобланади. Бу битнинг тухумлари жузғунда қишлайди, кўкламда тухумдан чиққан битлар ҳар томонга учиб кетади ва кузда янгидан жузғунга қайтиб келади. Шу билан бирга бу битнинг Peganum harmala L. номли бегона ўтда чала циклли ҳолатда яшаши, шунингдек бошқа бирорта ўсимликда вояга етган ва личинкалик стадияларида қишлаши ҳам мумкин.
Катта яшил бит—кўчманчи бўлмаган тур. Бу бит ғўза ҳамда капалакгулли экинлардан ташқари, ёввойи капалакгулли ўсимликлар, янтоқ, аччиқмия ва бошқа баъзи бир ўсимликларда учрайди.
Илдиз бити—чала циклли турдир. Бу бит ғўза ва юқорида кўрсатилган ўсимликлардан ташқари, кўпгина бегона ўтларда учрайди. Пистанинг Pistacia mutica номли тури ўсадиган жойларда бу бит тўғри кўчманчи тип, пистанинг бу тури ўсмайдиган жойларда (шу жумладан, Марказий Осиёда ҳам) кўчманчи бўлмаган турга айланган.
Кўкламда ғўзага дастлаб беда ва оқ акациядаги акация бити ҳамда жузғун ва Peganum harmala L. даги Плотников бити учиб келади. Бу битлар билан деярли бир вақтда экинларга бегона ўтлардан катта яшил бит ҳамда полиз ўсимликлари ва бегона ўтлардаги полиз бити келиб тушади.
Ғўзага тушган акация бити фақат кўкламда ва ёз бошида урчийди, кузга келиб ғўзада бу бит бўлмайди. Ғўзага тушган битлардан личинкалар туғилиб, улардан қанотсиз авлодлар вужудга келади.
Битлар кўплаб урчиб, ўсимликларни жуда заифлаштириб қўйганларидан кейин ўсимликлар тобора урчиётган бу битларни тўйдира олмайдиган ҳолатга келади. Битларнинг сони кўпайган ва ўсимликлар дараллашган сари янги туғилган личинкалар орасидан қанотли битлар пайдо бўла бошлайди. Яшаш шароити жуда ёмонлашиб кетганида барча личинкалар қанотли урғочи битларга айланади. Қанотли битлар янги (ёш) ўсимликларга кўчади.
Шу тариқа, битлар ўзлари яшаётган жойдаги ҳаётнинг шароити ёмонлашувига қанот чиқариш йўли билан курашади, ҳаёт шароити қулай бўлганида личинкаларнинг имагинал қанот пластинкалари ривожланмайди. Яхонтов қанотли битларнинг учиб кетиш тезлигини, қанотсиз битларнинг имагинал ҳаёти қанча давом қилишини ва битларнинг индивидуал ривожланиш муддатларини эътиборга олиб, битларнинг сонини қисқа бир муддатда аниқлаш усулини ишлаб чиқди. Бунда бит галаларидаги қанот бошланғичлари бўлган личинкаларнинг нисбий сони ҳисобга олинди (личинкалар тўрт ёшни кечиради, қанот бошланғичи иккинчи ёшда пайдо бўлади). Қанот бошланғичлари чиқарган бит личинкаларининг фоизи қанча паст бўлса, муайян вақтдан сўнг уларнинг сони шунча тез кўпаяди. Шуни уқтириб ўтишимиз керакки, муайян ўсимлик ёки экиндаги барча битларнинг умумий сонини белгиламасдан, балки ҳар қайси турининг сонини алоҳида-алоҳида белгилаш зарур, чунки битларнинг ҳар қайси тури ўзига хос биологик хусусиятга эга бўлади ва бир хил ташқи шароит комплекси ҳар қайси турга ўзгача таъсир этади. Битларнинг серпуштлигига, имагинал ҳаёт муддатига, энг муҳими эса индивидуал ривожланиш муддатига улар яшаётган жойнинг иқлими ҳамда бошқа шароити таъсир этади. Ана шу сабабли битларнинг сонини белгилаш муддатлари фақат уларнинг қайси турга мансублигигагина эмас, балки битлар яшаётган жойнинг иқлим ва бошқа шароитига ҳам боғлиқдир. Тошкент вилоятидаги шароитда тўплаган маълумотларга қараганда, оқ акацияга жойлашган акация бити галаларида ҳамда ғўзага жойлашган акация ва полиз битлари галаларида қанот бошланғичи бўлган личинкалар 25—30 фоиздан ошмаса (пўст ташлаганларидан кейин қанот бошланғичлари чиқиши ёки чиқмаслигини ташқи кўринишларига қараб аниқлаш мумкин бўлмаган, энди туғилган ёш личинкалар бу ҳисобга кирмайди), бу ҳолда шу жойдаги битларнинг сони яқин 7—10 кун ичида кўпаяди. Қанот бошланғичи бўлган личинкалар 30 дан 40 фоизга етса, бу ҳолда дала ёки дарахтлардаги битларнинг сони бир-бир ярим ҳафтадан кейин деярли ўзгармайди. Бит галаларидаги қанот бошланғичи бор личинкалар 40—45 фоиздан ошиб кетганида эса, тез-тез кўчиб юрадиган акация битларининг сони 7—10 кундан кейин ва камроқ кўчиб юрадиган полиз битлариники 10—16 кундан кейин камая бошлайди. Қанот бошланғичи бўлган битларнинг сони 60 фоиздан зиёд бўлганида ўша юқорида кўрсатилган вақт ўртасида битлар кескин даражада камаяди. Қанот бошланғичи бўлган битларнинг сони 94,2 фоиздан ошиқ бўлган галалар учрамайди, бунга қанотсиз урғочи битларнинг анча узоқ вақт яшаши сабаб бўлса керак. Аксари ҳолларда галалардаги битларнинг сони камаяётган даврда қанот бошланғичи бўлган личинкалар 70 фоиздан ошмайди. Ҳар қайси жойдаги битларнинг кўпайиш ҳамда камайиш тезлиги қанот бошланғичи чиқарган личинкаларнинг фоизига озми-кўп мутаносиб бўлади. Бит паразитлари ва йиртқичлари битларнинг кўпайиш ёки камайиш тезлигига сезиларли даражада таъсир этиши мумкин. Бироқ, бу соҳада ўтказилган текшириш натижаларига қараганда, паразит ва йиртқичлар одам аралашмасдан (яъни битларга қарши биологик кураш олиб бормасдан) туриб, битларнинг келгусидаги сони ўзгариши характерига таъсир қила олмайдилар, чунки ғўза битларининг табиий кушандалари битлар кўпайган ёки камайганидан кейингина кўпаяди ёки камаяди ва бу ҳодиса фақат куз фаслида, яъни битларнинг паразит ва йиртқичлари кам учрайдиган, битлар ва табиий душманлар сони ўзгаришини ифодалайдиган эгри чизиқлар параллел бўлмаган вақтда юз беради.
Далаларнинг турли участкаларида микроиқлим, тупроқ ва ҳоказолар турлича бўлганидан, бу участкалардаги ҳаёт шароити ҳам ҳар хил бўлади. Ана шуни назарда тутиб, қанот бошланғичи бўлган личинкаларнинг фоизини аниқлаш учун олинадиган намуналарни ҳам турли жойлардан олиш зарур. Амалда ғўзадаги личинкаларнинг фоизини аниқлаш учун 1 гектарча келадиган пахта майдонининг икки жойидан бурчакма-бурчак ўтишда бир-бирларидан тахминан бир хил узоқликда ўрнашган ўсимликлардан 1000 та битни олиш кифоя қилади; бу битлар камида 50 жойдаги ўсимликлардан олинади. Йиғиб олинган битларни дарҳол спиртга ёки бошқа қотирувчи суюқликда қотириш жуда муҳимдир, чунки бу битлар кейинчалик ақалли ярим суткагина тирик ҳолича сақланса ҳам, аксари личинкалар иккинчи ёшга ўтишдан олдин пўст ташлаганларида қанот бошланғичларини чиқариб қўяди. Битларнинг сонини аниқлаш, уларга қарши кураш вақтида қўлланиладиган қириш чораларини тўғрироқ қилиб белгилаш учун, шунингдек битлар яқин вақт ичида ўз-ўзидан йўқолиб кетадиган бўлса, уларга қарши кураш олиб бормаслик учун имкон беради.
Қанотсиз битлар ҳам, баъзан бир ўсимликдан иккинчи ўсимликка ўрмалаб ўтади; баъзи битларни, уларнинг сершакар чиқиндилари билан озиқланаётган типик йўлдошлари—чумолилар бир ўсимликдан иккинчи ўсимликка ўтказади. Ўсимликларга бит тушганлигини текшириш вақтида бу ҳолни, албатта, эътиборга олиш керак.
Кеч кузда битлар орасида қишловга учиб кетадиган кўпгина қанотли битлар пайдо бўлади. Қанот чиқариб улгурмаган битлар ўсимликларда туриб қолади ва бу ўсимликларни уриб кетадиган дастлабки қора совуқлар вақтида нобуд бўлади.
Битлар кеч муддатда экилган ғўзаларга кўпроқ зарар етказади. Битлар тушаётган даврда ғўзалар қанча ёш бўлса, битлардаи шунча қаттиқ зарарланади ва кам ҳосил беради.