§. Ko'rgazmali qurollar va tarqatma materiallar tayyorlash va ulardan foydalanish
Iqtisodiy fanlarni oTganishda o‘z fikrini auditoriyaga yet- kazishda ko‘rgazmali qurollar, grafik vositalari: turli jadvallar, xari-
Doiraviy diagramma Chinqli diagramma Gistogramma Grafik Nuqtali diagramma
|
ФР)
|
ST
|
Hill
|
|
|
.}?
« >■
1 r.
y- •
*
|
|
U yoki bu axborotni diagramma orqali yetkazishni maqsad qilib qo‘yar ekanmiz, uni to‘g‘ri tanlash uchun birinchi navbatda tinglovchiga qanday fikrni yetkazmoqchimiz, diqqat qaratishimiz kerak.
Birinchi qadam, g'oyani shakllantirish kerak, ya’ni raqamlar, ma’lumotlardan g'oyaga;
Ikkinchi qadam, raqamlar, ma’lumotlarni taqqoslash tipini aniqlash darkor, ularning besh xili mavjud: ulushli (komponentli), pozitsion, vaqt, chastotali, korrelatsion.
Komponentli taqqoslash. U butunning, 100 foizning ulushlari. Bunda biz har bir komponentning butunga nisbatan ulushlarini ko'rsatamiz. Taqqoslashda eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlar; ulushi, jamiga nisbatan, tashkil etadi.
Pozitsion taqqoslash. O'rganilayotgan obyektlarning tutgan o‘rni. Bunda o'rganilayotgan obyektlar bir-biriga nisbatan qanday o‘rin tutadi, ular tengmi, o‘zaro yoki boshqalarga nisbatan kattami
1 Джин Желязны Говори на языке диаграмм. Пособие по визуальным коммуникации для руководителей (Перевод с английского) Институт комплексных стратегических исследований, Москва 2004, стр. 29.
yoki kichikmi, ko‘pmi, ozmi va shunga o‘xshash, ko'rsatiladi. Eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlar; nisbatan ko‘p, nisbatan kam, teng kabi- lar.
Vaqtga ko‘ra taqqoslash. Bunday taqqoslash eng ko‘p tarqal- gan, qo‘llaniladigan taqqoslash bo‘lib, diqqat o‘iganilayotgan obyektning vaqt davomida o'zgarishiga qaratidadi. Iqtisodiy ko'rsatkichlar hafta, oy, kvartal, yil davomida qanday o'zgarishini: o‘sadimi, pasayadimi, tebranadimi, o‘zgarmay qoladimi, ko'rsatiladi. Unda eng ko‘p ishlatiladigan so'zlar; o‘sgan, pasay- gan, o‘zgarmay qolgan, atrofida kabilar.
Sodir bo‘lish, takrorlanish darajasiga ko‘ra (chasto- tasi)taqqoslash. Bunday taqqoslashda qanday miqdordagi obyektlar taqqoslanishi aniqlanadi. Misol, qancha ishchilar 150—200 ming so‘mdan kam ish haqi oladi yoki aholining qanday qismi 5-10 yoshgacha, qanday qismi 15—20 yoshgacha bo‘lganlarni tashkil etadi va hokazo. Eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlar, diapazon, konsen- tratsiya, farqi kabilar.
Korrelatsion taqqoslash. U ikki o‘zgaruvchi o'rtasida bog‘liqIik bormi yoki yo'qligini ko‘rsatadi. Masalan, sotish hajmi- ning ortishi foydaning ko'payishiga olib keladi yoki skidkalar bel- gilanishi sotish hajmini ko‘paytiradi.
Uchinchi qadam, diagramma tipini aniqlash. Har qanday axborotni yuqorida ko‘rsatilganidek, 5 turdagi diagrammadan bi- rortasi yoki biron tarzdagi interpretatsiyasi orqali ifodalash mumkin.
Diagrammalardan qaysi birini tanlashni quyidagi matritsa asosida ko‘rib chiqishimiz mumkin.Uning vertikali bo‘yicha asosiy 5 tipdagi diagrammalar, gorizontal bo‘yicha 5 tipdagi taqqoslash keltirilgan. Vaqtga ko‘ra, chastotali, korrelatsion taqqoslashda asosan ikki tipdagi diagrammadan foydalanamiz. Ular aks ettirilgan axborot hajmi bilan farqlanadi. Agarda axborot oz (olti yoki yetti) bo‘lsa, yaxshisi gistogrammada, agarda ko‘proq bo‘lsa, grafikda ifodalagan ma’qul. Korrelatsion taqqoslashda esa kamroq axborot taqqoslansa chiziqli diagramma, ko‘proq boisa, nuqtali diagram- mani qo‘llagan ma’qul.
|
|
.
|
‘ * ‘ '
|
mwm
ШЖ
|
. 1 ■ *' -■
|
m
|
|
|
1
1
|
■
|
hill
|
■ih>
|
|
I
f ■
|
- ^ « .
|
|
A
|
.
■
|
Г ”""1 .
ifa»———
|
r~—
|
|
!
i . ■
■ • -
|
* / .X*
|
Lekin qachon, qanday tipdagi diagrammadan foydalanish bu qabul qilingan qoida emas. Har bir kishi quyilgan maqsad, vazi- fadan kelib chiqib, diagrammaning .asosiy tiplari va uning turli variantlaridan foydalanishi mumkin.
0‘qituvchi biror bir mavzu bo‘yicha ko‘rgazmali qurol tayyor- lar ekan, o'quvchi-talabalar mavzuning mazmunini tushunib ye- tishlari uchun uni qanday tasvirlashni ko‘rib chiqadi. Masalan, iqtisodiyotni o'rganishda sarf-xarajatlami, ularni o‘zgarishini o‘rganish о4a muhim. Umumiy xarajatlar, doimiy xarajatlar, o‘zgaruvchi xarajatlar, me’yoriy xarajatlar, umumiy tushum, xarajatlarni qoplash nuqtasi, yalpi foyda va boshqalami og‘zaki gapirib o‘tgandan mana bunday chizmani slayd qilib tayyorlab, foydalanish talabalaming mavzuning mohiyatiga tushunishi hamda yodida qoli- shiga yordam beradi.
Ko‘p miqdorda raqam-
larda ifodalangan ma’lu-
motlami, taqqoslanishi lozim
boigan har xil qarashlami
turlicha jadvallarda beigan
ma’qul. Ularni tushunish"
tahlil qilish osonlashadi. Bu-
larni awalgi boblarda ko‘rib
o‘tganmiz. (XIY bob).
Agarda iqtisodiy ko‘r-
satkichlar ulushini yoki
tarkibini ko'rsatish lozim
bo‘Isa, doira shaklidagi dia-
grammalardan foydalangan
ma’qul. Masalan, budjet
daromadlari va xarajatlari tarkibi yoki mahsulot ishlab chiqarishga
sarflangan xarajatlar tarkibi, korxonaning asosiy kapitali tarkibi va
hokazo. Chunki bunday diagrammada bu ko‘rsatkichlaming sal-
mog‘i aniq ko'rinadi. Ulami taqqoslash, xulosa chiqarish oson
bo‘ladi.
Davlal budjeli daromadlari
1. Bevosiia (to’g' - ri) soUqlar ■ 1. Bilvosita (egri) sol iq la г a3. Rcsurslarga to'-,
lov va mulk solig'i q4. Inlia tuzilma obo- donlnshtirixh sollqLui ■5. {loshqa d.iro- madlAr
eIjtim.oty-mada- niy tadbirlar va aholini ijt.hi- moya qilish «Iqtisodiyotga harajatlar *
DMarkazlashgan investisiya lia- rajallari QBoshqaruv ha- rajatlari
Davlal budjctimng hatajadari
Agarda iqtisodiy ko‘rsatkichlar taqqoslanishi kerak bo‘lsa, us-
tun tarzidagi diagramma yoki grafik tarzda tasvirlagan ma’qul. Chunki, bunday shaklda ko‘rsatkichlarni taqqoslash qulay, ulami qay darajada farqlanishi yaqqol ko‘rinib turadi.
Aytaylik, 0‘zbekistonimiz mustaqil bo‘Igandan boshlab YalM dinamikasini ko‘rib chiqib, xulosa chiqarmoqchimiz. Ma’lumot ko‘p bo‘lgani va o‘zgarishni aniq ko‘rsatgani uchun grafikdan foy- dalanganimiz ma’qul.
0‘zbekistonda YalM o‘sish dinamikasi (1991—2008-yy. oldingi yilga nisbatan %da)
Gistogramma tarzida quyidagicha tasvirlash mumkin:
Aholi real pul daromadlarining o‘sishi (o‘tgan yilga nisbatan % hisobida)
Щ
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
yillar
Vaqtga ko‘ra obyektlarni o'zgarishi taqqoslansa, diagramma quyidagicha tayyorlanishi mumkin:
Tashqi savdo aylanmasi hajmining o‘sishi, mlrd. AQSh doll.
< 10,0
2 5,0 E
0.0
Я Tashqi savdo aylanmasi ■ Eksport a Import И Saldo
Ayniqsa, POWER POINT dasturi mehnatni ancha yengillash- tiradi va ularni nihoyatda turli-tuman tarzda tasvirlash imkonini beradi. —
Dasturdan foydalanilganda o'quvchi-talabalar diqqatini mavzuga qaratish uchun turlicha dizayndan foydalanish mumkin. Slaydlarda mavzuning nomi, rejasi, o‘iganiladigan asosiy tushun- chalar, ularni tushunish uchun zarur bo'lgan tasvirlar, jadval, grafik, diagramma va boshqalarni berish mumkin. Muhim afzalligi ularni rang tasvirda berish imkoniyati katta.
Slaydlami tayyorlashda shriftlarga, ularning katta-kichikligiga, ranglaming didaktik funksiyasiga, ularning ishlatilishiga, matn beri- ladigan fon, unda qanday tasvirlardan foydalanishga, ulami o‘quvchi-talabalar kayfiyatiga qanday ta’sir qilishiga, ishlanish usul- lariga, mantiqiy xarakteriga mosligiga ham ahamiyat berish zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: |