D. I. Mendeleyev davriy sistemasidagi elementlarning 85tasini

METALLAR
1.Metallarning umumiy xossalari

2.Metallarning ichki tuzilishi
3.Metallarning tabiatda uchrashuvi
4.Metallarning olinishi
5.Metallarning fizikaviy va kimeviy xossalari
6.Metallar korroziyasi
D.I.Mendeleyev davriy sistemasidagi elementlarning 85tasini
Metallar tashkil qiladi .Metallarning 12tasi S-elementlari,32
Tasi d-elementlar ,28 tasi f-elementlar va kolgani R-element-
Laridir. Simobdan tashqari xamma metallar oddiy
Xaroratda qattiq moddalardir. Metallarning uziga xos
Belgilari kuyidagilardan iborat.
1.Xar qanday metal uziga xos yaltiroklikka ega buning
sababi shuki ,ular yoriglik nurini spektrning kuzga
kurinuvchan soxasida kaytarish xususiyatiga ega
2.Metallar issiqlik va elektrni yaxshi utgazadi.Metallar-
-ning elektr utkazuvchanligi xarorat ortishi bilan pasaya-
-di va aksincha,karshiligi xarorat ortishi bilan ortadi.
3. Kupchilik metallar odatdagi sharoitda Kristal xolatida
buladi ,ularning koordinatsion soni kata kiymatga ega
(8 va 12ga teng)
4.Metallar chuziluvchan va yassilanuvchi buladi.
5.Metallarning elektr musbat elemenlardir ,yani ular-
-ning oksidlari kopincha suv bilan birikib asoslar hosil qiladi .Metallarda bu 5 xususyatning borligiga asoslanib,
Metallarning ichki tuzilishi xakida malum tasavvur yaratish mumkin.Masalan,metal yeruglikni kaytarish xususiystiga ega bolgani uchun juda yupqa metall plas-
-tinka xam shafof (tiniq) bulmaydi.
Bunga asoslanib ,metal juda zich tuzilgan (yani metal-
-larning xajm birligida) deyish mumkin.
Metallarning issiqlik va elektirni yaxshi utkazishi
Zaryadlangan zarrachalar metallning kristalari orasida
oson xarakatlanishi xakida malumot beradi.Nixoyat,metal
-larning elektramusbat elementlar jumlasiga kirishi-valet
elekronlarning metal atomidan osongina chikib keta oli-
-shini kursatadi .Lekin bu (metallar) xususyatlarining xech
Kaysisi odatiy modalarning “metall’’ yoki” metallmaslari”
sinifiga ajratish uchun asos bola olmaydi .Odatiy modu-
larni “metal”yokki <> ajratish uchun
kimeviy boglanishlar tipini asos qilib olish,kup masala-
-larni izoh qilib olishda juda tugri xulosalarga olib keladi
Demak ,zarrachalar orasida metal,boglanishli oddiy mod-
-dalarni esa metallmaslarga jumlasiga kiritish kerak
Oddiy moddalarni bunday 2 turkumga ajratish bir tomon-
-dan mutlak va ikkinchi tomondan niosbiy xarakterlarga
ega .Ayni sharoitda oddiy moddalarning “metallar”turku-
miga kiritilishi tashqi sharoitning uzgarishiga bogliq
buladi .Masalan ,surma “metallmaslar” turkumiga kiri-
-tiladi ,lekin surmaning elektr utgazuvchanligi xarorat ortishi bilan kamayadi.buni etiborga olganimizda surmani “metallar”turkumiga kiritishga tugri keladi .Kalay 13,2^S
Dan yuqorida metal, lekin xarorat pasayib -40^Sga yet-
-ganda ok kalay “kulrang kaliy” ga aylanadi.Kulrang kalay-
-da atomlar kristalkatagi xuddi olmos, kremniy va germaniylarning kristall katagi singaridir .Kulrang kalayda
Atomlar uzoro kovalent boglanishlar xosil qiladi ; u yarim
Utkazuvchanlik ,xuddi metallmaslarniki kabi, xarorat
pasayishi bilan kamayadi .
Ximiyaviy boglanishlar tipiga kora oddiy moddalar
“metal” va “metalmaslar” ga ajratish yarim utkazgichlar-
-ning xossalarini tugri izohlashga imkon beradi .Masalan
Odatdagi sharoitda bor,kremniy ,uglerod,germaniy,selen tellur kabi metallmaslarda atomlar bir-biri bilan kavalent
Boglangan lekin bu moddalar kizdirilganda (yoki elektr
Tasirida)atomlararo kovalent boglanishlar yemirilib ,
Orada erkin elektronlar paydo bola bola boshlaydi.SHu-
-ning uchun bu elementlar yarim utkazuvchilarjumlasga
kiradi.
1900 yilda Drude taklif etadi “electron gaz”nazaryasiga
muvofiq metal musbat zaryadli ionlar va ular orasidagi
tartibsiz xarakat qiluvchi erkin elektronlardan iborat
bu elektronlar gaz molekulalari buysungan konunlarga
buysinadi .Odatdagi xaroratda elektronlar metallada
erkin elektronlarni musbat zaryadli ionlar katta kuch bilan tortib turadi .Metallga tashqaridan elektr maydoni
berilganda elektronlar tartibsiz xarakatini yukotib malum
yunalishda yugura boshlaydi .Elektroningbu xarakatiga
musbat ionlar tushkunlik qiladi .Xarorat kutarilishi bilan
ionlarning tebranish xarakati kuchayib tebranish ampili-
tudalari kattalashadi .SHunda ionlarning electron bilan toqnashib extimoligi ortadi .Binobarin,elektronlarning
malum yonalish sari xarakat kiyinlashadi .Boshqacha aytganda metalning elektr utkazuvchanligi xarorat ort-
-ganda kamayadi .
Metallarning tuzilishi haqida zonzlar nazaryasi xam metallarda erkin elektronlar borligini etirof etadi.Bu
Nazariya asosida kuyidagi muloxazalar bor ;metalning
Kristall panjarasidagi musbat ionlar bir –biridan bir xil
Uzoqlikda va malum tartib bilan joylashgani uchun bu
ionlar bir xil elektr maydon xosil qiladi .Doimo xarakatda bulgan erkin elektronlar musbat zaryadli ionlarga yaqinlashganida elektronlarning potensial energiyasi
minimal kiymatga ega buladi.
Metalardan “asl”metallar oltin,platina kumush,(bazan
mis ,kalay,simob)tabiatda erkin ,yani tugma xolatda uch-
-raydi .Sof metallarning sanoat mikesida xosil qilish uch-
-un yarokli tabiy xom ashyo metal rudasi nomi bilan yuritiladi .Rudalar kopinchayoza bulmaydi ,ularga bekorchi jinislar kum,loy,ohaktosh va boshqalar aralash-
-gan buladi .Xar kanday ruda ishga tushurilishidan avval
bekorchi jinislardan tozalanishi boshqacha aytganda “boyitilishi” lozim .Bazan rudalarning boyitilgan shakli
“konsentrad”deb ataladi .Rudalar turli usullar bilan boyitiladi .Kopchilik rudalar flotison usulda boyitiladi
Metall rudalarning birinchi turkumi oksidi rudalardir.Bu-
-nga temir rudalardan-kizil temkirtosh Fe3O2,kungir
Temirtosh Fe2O3 3H2O va magnitli temirtosh
Juda kup metallar tabiatda sulfidlar xolida uchraydi bun-
day rudalar .Yer postlogining chukuroq kismiga joylashgan bulib ,ularga suv,karbonat angidrid,xavo kis-
larodi tasir etgan(shuning uchun ular birlamchi,tog jinislari deb yuritiladi)Misol uchun mis kolchedani (Cus
Fe2S3)mis yaltirogi (Cu2S)kinovar (HgS),kurg`oshin yalti-
-rogi (ZNS)va boshqalarni korsatish mumkin .Bazan bir
Necha metallarning sulfitlari aralash holda uchrab ,poli-
-metal rudani tashkil qiladi.
Rudalardan metallar ajratib olishning bir necha usuli ma-
-vjud bu usular qaytarilishi ,texnik parchalanish va alma-
nish prosseslariga asoslangan .Texnikada bu proseslar
metallurgiyaning turli korinishlarda(prometalurgiya ,
gidro metalurgiya ,elektrametalurgiya)amalga oshiriladi.
Kaytarilish prosessiyalariga misol tariqasida kuyidagi
Reaksialarni keltiramiz.
a)kaliyning kumir bilan kaytarilishi :
SnO2+2CSn+2CO
b)rux oksidining uglerod (II)oksidi bilan kaytarilishi .
ZnO+COZn+CO2
v)molibden oksidining vodorod bilan kaytarilishi;
MoO3+3H2Mo+3H2O
g)titan xloridning natriy tasirida kaytarilishi;
TiCL4+4NaTi+4NaCi
d)metal oksidlarining SI,AL,MG va boshqalar tasirida
kaytarilishi.
3Mn3O4+8Al9MN+4AL2O3+O2
Ye)metal ionlarningkatodda kaytarilishi;
J)nodir metalningkompleks brikmalardan kaytarilishi
2K[Au(Cn)2]+ZnK2[Zn(CN)4]+2Au
Termik parchalanish prosserlilariga misol tarikasida kuyi-
-dagi reaksiyalarni keltiramiz ;
a)sirkoniy(IV) yoddningchuglangan volframda termik
parchalanishi;
ZvJ4Zv+2J2
b)nikel karboning termik parchalanishi;
Ni(CO)4Ni+4CO
v)germaniy (II)yodining yuqori xaroratda parchalanishi
2GeJ2Gej4+Ge
Termik parchalanish yuli bilan bulardan tashqari Cr,Fe,V,Nb vaTa kabi metallarxam olinadi.
Simobdan (va kisman seziydigan)tashqari Barcha metallar
Odatdagi sharoitda uziga hos yaltiroqlika ega bolganqatiq
Jisimlardir .Metallarning fizikaviy hossallari jumlasiga.
Ularning optikaviy,termikaviy,mexanikaviy,elektr,va boshqa xossalar kiradi .Metallarning xossalari-ularning
Yaltiroqligi vq shqfof emasligidir .Alyuminiy va magniy
Yaxlit xolatda xam kukun xoladdaham yaltiroq mrtall,
Boshqa metallar esa faqat tekis sirtli yaxlit xolatdagini
Yaltiroq bulib ,kukun xolatda yaltiroq emas.

Kumush palladiy va indiy eng kop meyall yaltiroqa ega.

SHuning uchun xam kumush ishlab chiqarishda ishlatiladi
Kup metallar tuk kulrang bilan ok kumushrang orasidagi tusga ega .Oltiik, va seziy sariq ,vismut kizgish mis tuk
Pushti ranga ega.Masalan natriy –sariq,kaliy binafsha rannga stronsiy –kizil kalsiy kovok ranga buyaydi .bu
Xodisa asosida spectral analiz usuli yaratilgan.
Yerdagi va kosmosdagi modalarning ximyaviy tarkibi
aniqlanadi.
Barcha utgazgichlariki gruhga bulinadi 1)electron-
Utgazkichlar (metal va yarim utgazgichlar );2)ion-
Utgazgichlar(elektrolitlar).
SHunga asoslanib metallarning elektr utgazuvchanligi
Kura kuyidagi katorga terish mumkin;
Ag,Cu,Au,Cr,Al ,Mg , NA, Tr, W,Be,Li,Fe….Hg, Bi,
Metall begona maddalar qushimchasidan tozalanganda
uning elektr utkazuvchanligi ortadi.
Metallarning issiklik utkazuvchanligi ularning elektr
Utkazuvchanligi bilan parallel ravishda uzgaradi.Metalar-
dan issiqlik utishida ham electron ishtirok etadi .Ular kris-
tal panjara ichida xarakatlanib,isiqlik energiyasini metalni
isiqlik kismidan sovuk kismiga utkazadi.
Metallarning muhim fizikaviy xossalariga ularning magnit
xossalari ,plastligi qattiqligi solishtrma ogirligi suyuqlanish
va qaynash xaroratlari kiradi.
Solishtrma ogirligi son bilan 5dan kichik metallar-yengil
metallar 5dan kattalariga ogir metalar deyiladi.
Suyuqlanish xaroratsi800’C dan past bulgan metalar-oson
suyuqlanuvchan 800’S dan yuqori bulganlari keyin suyuq-
lanuvchan metallar deyiladi.
Metalarning zarachalari bug xolatida bir atomli molekul-
lardan iborat .
Temir va uning kotishmalari –kora metalar deb kolgan
Metalar esa “rangli”metalar deb yuritiladi;faqat asl
metallar –Au,Ag,Pt,Ir,bunga kirmaydi.V,Mg,Be,In,Zr,La,
Nb,Re,Ge,Ga,Te,va boshqalar nodir metalardir.Nodir metallar iborasi shartli bolib ,metal rudalarining kanchalik
Topilganligiga va toza metal ajratib olish usularining takomilashganligiga boglik:bir vaqtlar”nodir metal” deb
Xisoblangan titan endelikida bu katorga kirmaydi.


Metallar uzidan electron berish xususiyatiga ega bulgan
elementlardir .SHuning uchun ular ximyaviy birikmalarda
faqat musbat valentlik nomoyon qiladi.
a)metallarning ion zaryadi kancha kata va zaryadi kichik
bulsa ,metal shuncha kuchli asos xossa namoyan qiladi.
b)metallarning ion radiusi kancha kichik ,ion zaryadi kata
bulsa ,metal shuncha kuchli kislota xossasini namoyon
Xar qanday noasl metal uzidan kura aslrok metalni usha
metal tuzi eritmasidan siqib chiqara oladi.Masalan noasl
metal temir uziga qaraganda aslrok metal misni mis tuz-
lari eritmasidan siqib chiqaradi.
Fe+CuSO4=Cu+FeSO4
SHuningdek ,agar kurgoshin tuzi eritmasiga rux metali
tushurilsa ,kurgoshin ruxga qaraganda aslroq bulgani
uchun,rux kurgoshinni uning tuzi tarkibidansiqib chiqarad
Zn+Pb(NO3)2=Pb+Zn(NO3)2
Metalarni buxosasiga asoslanib ,kuyidagi Beketovkatoriga
terish mumkin.
Li,K,Ca,Na, Mg,Al,Mn,Zn,Fe,Cd,Co,Ni,Sn,Pb,H2,Cu,Ag,
Hg,Au.
Bu qatorda turuvchi metallar ishtirokida galvanic element
yaratsak “noasl”metal manfiy kutbni (katodni)va “asl”
metal musbat qutubni (anodni)tashqil qiladi.Masalan,
CuSO4 eritmasiga tushurulgan Zn bilan birlashtiriladi va
yakobi elementi hosil qilinadi Su musbat ,Zn manfiy kutb
buladi .Elektronlar ruxdan chiqib ,tashqi zanjir orqali
misga boradi va eritmadagi Cu2+ ionlari bilan birikib
Su atomlarini xosil qiladi .Katodda mis chukadi .diafrag-
ma orqali utib Yakobi elementida kuyidagi himyoviy reaksiya boradi: